Laouig-ar-Gernevez
Setu ama eur gaoz
Ha n’eus enni gaou
Nemet eur ger pe daou.
Er bloavez-se, — pell pell bras a zo abaoue, — er Gernevez, war douarou eskobti Leon, demdost da Log-Maze-Penn-ar-Bed, eun ti-soul hepken a yoa sklerijennet gant luc’hed mogedus eur c’houlaouen rousin ; ar re-all holl a yoa tenval en noz-se, derc’hent Nedeleg, ha setu ama perak.
Tud an tri pe bevar diegez a yoa en em vodet e ti Fanch-Koz, gward Koat-Meur a berz aotrou Kereven, pell a yoa o c’haloupat Bro-C’hall.
An dud-ma a c’hede ar poent da vont d’ar. Pelgent d’an iliz parrez a yoa war hed eun hanter leo ac’hano.
D’an amzer m’oa renet Breiz gant he Duked, gwazien an aotrou madelezus en em vode e maner Kereven.
Hogen, pell a yoa he doa an dukez Anna roet leveou Nomenoë da Vro-C’hall, ha lavaret ar gomz vrudet: « Piou a gav abeg ? » Holl dijentiled an Arvor a gave abeg hag a c’hrosmole, daoust ne gredent ket sevel re uhel o moueziou.
Touellet gant ar pez a gleved diwar benn ebaton lez ar roue,
unan bennak anezo a zilezas o maneriou, ha ne zistrojont morse,
rak m’o doa ranket gwerza o douarou evit kaout dilhad kaër par
da da re ar C’hallaoued.
Evel-se ’ta, en noz-se, da c’houde an Angelus e tiredas eur maread tud laouen da di Fanch-Koz.
En oaled ez oa eun eteo (eur c’hef) bras ha teo, bet benniget araok lakaat an tan ennan. Gwreg an ti a yoa azezet brao en eur gador great gant pevar blanken rabotet kempen ; tost d’ezi, azezet hi ivez war eur skaonig, Barbaig, he merc’h hep hini-all, a skoache he fenn goloet a vleo melen flour war barlen he mamm.
Dirazi, ar Floc’h, bombarder dispar, a gase hag a zigase e zourn war e venveg. Hanvet oa an tortig koant, rak, siouaz ! daoust m’en doa eur penn a zoare, e gein a yoa tort, bihan e vent, hag e izili treut o divije marteze lakaet ar vugale da c’hoarzin. — ar vugale a zo didruez ! — hogen, eur vouez dudius en doa da gana gwerziou ha soniou Breiz-Izel.
Edo en-deün o paouez rima poz kenta gwerz ar vinorez vihan :
Ar vinorez a Draon-al-Lann
’Deus goulennet gwelet he mamm,
Gwelet he mamm ha koms outi
Gant ar c’heuz bras he doa d’ezi.
Hogen, pedet e oe da harza, rak na zeree ket implija noz Nedeleg da zevel soniou. Hennez oa da vihana ali Yvona, ar stamerez, Marianna hag Anna-Mari, ar vesaerezed, koulz hag hini Tugdual, an dioualler houidi. Kaboseg, ar fagoder, Herveou, archer koz an duk, aotrounez Kerpetradime ha Kerdaonched, skouederien nobl, lorc’h bras enno o kaout eur K barrennet en o hano, na lavarent netra : hag an drazo a yoa eun anzav e kavent mat mennoz ar re o doa komzet.
An dud enorus-ma a laze an amzer o tebri kistin poazet el ludu, ha kement-se n’ea ket hep eva bep eur mare chopinadou chistr mat, a yoa eun daouzeg pe drizeg podad dioutan war an daol.
Laouig hepken a yoa dilavar.
En nozvez-se memes edo o vont da gregi en e c’houezek vloaz ; chom a rea bepred war e dal mellezour ar glanded, a gaver ken dudius er yaouankizou, ha koulskoude, e lagad glas evel ar mor a lugerne, a verve, santout a read ez oa er paotr eur youl nerzus, eur c’hoant souezus bennak. Bouchadou teo a vleo du voulouzet a goueze a ispilh war e ividigou, o c’hoari en dro d’e ziou voc’h rus evel diou rozen.
Beza en doa eun doare dous kenan kemmesket marteze gant eun tammig melkoni evel a vez kavet war bennou ar re a vez dalc’hmad o spered e bro an huvreou.
Laouig a yoa eur minorig savet e ti Fanch-Koz evit bennoz Doue. Ne rea ket nemeur a dra evit c’hoaz, dre n’oa ket krenv a-walc’h e izili evit mont d’ar parkeier gant ar re all, na da fagodi er c’hoajou, na da vanea ar waskell da vare an avalou.
En diskar-amzer e kutuilhe ar c’hraon hag ar c’histin ; d’an nevez-amzer e kase an denved da beuri oc’h ar c’hleuziou, ha d’an hanv e kase o meren vihan d’an eosterien.
Ar skoueder Kerpetradime, pa deue ar goanv, a zeske dezan kement a c’houie diwar-benn ar skouejou hag an « ardameziou » [2], hag e vignon Kerdaonched a ziskoueze an doare da c’hourin gant ar gwaf, pe ar c’hleze ; Herveou koz en doa gouezet lenn gwechall, n’en doa ket ankounac’haet e holl lizerennou : hag e poanie gwella ma c’helle da zeski da Laouig penaos en em gemeret gant pazennou kenta ar wiziegez-se ken dieas da dapout.
Evel-se ’ta, d’e bemzek vloaz Laouig a yoa eur c’hrennard a-zoare, diwiziek, fur avat, ter da zeski, huvreer a-wechou, c’hoantek atao ; fellout a rea dont da veza… eun dra bennak.
— « N’ouzoc’h ket, a lavaras neuze eur c’houeriad evit sevel ar gaoz kouezet abaoue kanaouen ar Floc’h ha krosmol ar merc’hed ; n’ouzoc’h ket eo eat Jakez ar Ber da jom da Blouvorn ? Bez’ e vez teir foar vras dre eno : Landivizio, Berven hag ar Merver, e vez gwerzet enno tremen tri mil marc’h… »
Eur c’houeriad-all a zavas buan e vouez war hini an daneveller [3] :
— « D’az yec’hed, hor mestr, emezan, o rei ar rod edo o nevez eva ennan. Ar chistr a zo c’hoero er bloaz-ma, hag an erc’h a gouez drus er meaz… Piou a zisplego d’eomp eur rimadel evit laouennaat nozvez ar Pelgent, p’eo gwir n’eo ket bet kavet mat son ar Floc’h ? »
— « Kana eur werz neuze, » a lavaras Herveou.
— « Kontit d’eomp, Mac’harid, istor kannerezed-noz lenn ar Wrac’hed ! »
— « Yvona, gwerz sant Tangi benniget ! »
— « Barbaig, va c’harantez, koms d’eomp eus Lutun Trebabu ! »
— « Kerdaonched, eus karrigel an Ankou war henchou Lokournan ! »
— « Paotred ar Zabat, Yann ! »
— « Cheun eo, da vihana a dlefe konta d’eomp buez e zant
paëron, Eozen, pe Erwan, ganet e Landreger, a oe alvokad, ha na
laeras ket, hag a yeas d’ar baradoz, el leac’h eo chomet abalamour
n’en deuz an aotrou sant Per kavet hucher ebet d’e vouta er-meaz. »
An holl goulennou-ma a oe skoet an eil war lerc’h egile, endra ma tizec’he ar wazed picheradou chistr. Anzav a-walc’h a reant ker brao ha tra :
— « Na c’hoero eo ar chistrer bloaz-ma !… Hogen, setu erc’h o koueza, ha marteze e vezo avalou !…
Barbaig a reaseur zell korn ouz Laouig ; hema ive a zelle outi bep eur mare dre ma kase e zourn war gerden eun delen dare da goueza e poultren :
— « Laouig, emezi gant he mouezig flour, d’it eo displega d’eomp eur gontaden Nedeleg, p’eo gwir ez out desket bras ! »
— « Me desket, Barbaig !… Ha kredi a rez an dra-ze ? Ne doun, siouaz ! nemet eun azen, ha koulskoude e karfen gouzout pep tra ! »
— « Hum !… Kenteliou war an doara d’en em ganna a blijfe d’it, kredabl, muioc’h eget kentelliou fastus an tad Gwenole, a zesk d’it al lizerennou ? » a lavaras neuze Kerpetradime.
— « Ha me, eme Kerdaonched, me a zesko d’it kement a zell oc’h skouedou an noblans koz ! »
— « Mat, eme Fanch-koz gant tristidigez, spered an den n’eo ket ledan a-walc’h evit gouzout pep tra ; ar c’hoant gouzout eo a ziskaras hon tad hag hor mamm genta. »
— « Barbaig, daoust ha roet ez eus diou wech muioc’h d’ar chatal ? Red eo d’eomp hizio renta da vignoned kenta an aotrou Jezuz !… »
— Ya, va mamm ; zoken hon deuz aozet gant deliou eur pallen da c’holo an azen a yelo ganeomp d’an oferen. »
Dek pe daouzek bugel, leuna vuez, a zaoulamme en eur c’horn eus ar zal vras, a gane, dres d’ar mare kanaouen nedeleg an azen.
— « Marvat, eme Vac’harid, e vezo lakaet er siminal holl vouteier ar vugaligou, hag e vezo eun dra bennak evit pep hini… »
— « Evit sur, mamm ger ; pourchaset hon deus pep tra, zoken eun hordennadig gwialennou da Yannig, a vez dalc’hmad o c’haloupat al lanneier, eleac’h mont da skol an Tad Gwenole… Da bep unan ar pez a zo dleet d’ezan, hag an holl a vezo eürus ! »
— « E bro Vrabant, a lavare Herveou, e vez debret d’ar poent-ma yod benniget, hag e Limbourg, mez dous. Bet oun oc’h ober brezel dre eno, hag em beus c’hoaz sonj mat a gement se… »
Selaou a read anezan gant plijadur, hogen, ar picherou-pri a yoa leun ; Laou, Jakez, ha Maturun, hag an daou skoueder a jache varno pa heane ar safarerien.
— « Ha te, Barbaig, a lavaras Mac’harid, n’out ket eat da
welet gant eur piled koar pe seurt dremm en deus da bried du-ze
e strad ar puns ? ».
Ar baotrez a rusias, hag a roas eun taol lagad da Laouig, eat e spered marvat da vro ar stered ; goude-ze e lavaras a vouez izel :
— « Eo, va mamm, bet oun, hag e welet e meus. »
— « Ac’hanta, peseurt liou o deus e vleo ? Melen ? du ? brun ? rus ? eme Yvona, eun tammig berboell… Me n’in ket d’an oferen. Red eo d’in chom ama, abalamour da gerc’hat, pa skoo an hanter-noz, an dour a bare an dersien. »
Tan unan eus ar goulaouennou rousin a zaoulamme :
— « Arabat e vezo d’eoc’h lezel goulaouen ebet da vervel, a lavaras Fanch koz ; hini pe hini ac’hanomp a varvfe dizale. »
— « Daoust hag holl dud kear a zo ama ? » a c’houlennas Mariannig, o neza gant ar c’har eus an deiz kenta ’r bloaz betek an diveza, nemet da zul ha da c’houel, hag an dra-ze abaoue ouspenn hanter kant vloaz a yoa.
Gant he biz e niveras kement hini a yoa en ti, hag e kendalc’has gant he c’haoz :
— « Kata, ar zorserez goz n’ema ket. Mirit n’ez afe da ober tro kear gant he c’har-neza ; kement-se a virfe oc’h hor gwez da roi frouez ! »
Primel n’en doa c’hoaz lavaret netra : setu hen o troi war zu Laouig. Hema a yoa o koms gant ar Floc’h, ar bombarder.
— « Petra c’hoarvez ganez, Laouig ? emezan. Ganet out pemzek vloaz a zo, dres da genver an deiz-ma ; ha da dad e-unan eo a gasas ac’hanout d’an iliz evit beza badezet. Ma, lavaret a rafed ez out deuet er bed er falla dervez pe nozvez eus miz du !… »
An den yaouank a hejas e benn hag a lavaras didroidel :
— « Petra c’hoarvez ganen, kamalad Primel, emezan. Sonjal a ran ez eus dre ar bed kalz tud eürus, o deus kement a c’hoantaont ; hag ez eus ivez kalz tud paour nemet re vec’hiet dindan ar poaniou a bep seurt, hag a zo red mat d’ezo dioueret kalz traou ezom bras anezo koulskoude.
— « Eus petra ec’h eus-te da glemm ? »
— « Gwir eo, eme Laouig o plega e benn, eus petra e klemfen ? Daoust ha nem eus ket tud, ti, bara, madou hag amzer da zont dirazon, me, emzivad, savet diwar ar garantez ?… me hag a c’hede… »
— « A c’hede petra, Laouig ? »
— « Netra evidon, pep tra evit ar re all ! Me garfe lenn mat e pep seurt yezou, lenn koulz hag an Tad Gwenole ; eveltan, me garfe gellout skriva e lizerennou aour Aviel hon Ao. Jezuz-Krist… Me garfe gouzout kement tra a zesk ar venec’h er c’heariou d’eun niver bras a vugaligou eus va oad… En eur ger, aotronez Primel Herveou, Kerdaonched, ha c’houi, Kerpetradime, me garfe beza desket ! »
— « O Gwerc’hez Vari ! a lavaras Mariannig sebezet ; eno ema da c’hoant, mignon Laouig ?… Mar deo evel-se ema kont ganez, eleac’h dont d’ar Pelgent ganeompni, kea da abati koz Sant-Tangi… Bep bloaz, pa sko an hanter-noz, eur manac’h a zav eus e vez ; ar manac’h-se en doa great pec’hejou bras epad e vuez. Elez-varn an nenv e eal mata ziskouezas eur maread levriou Aviel bet skrivet hag adskrivet gant ar manac’h-se penn-da-benn e vuez. Lavaret e oe d’an eal e vije paet eur pec’hed gant pep lizeren skrivet. — Ha setu ma oe muioc’h a lizerennou eget a bec’hejou, hag ar manac’h paour a oe kaset d’ar purkator. Eno e chomo betek ma teuio eur c’hristen bennak, war e ali, da wiska saë ar venec’h. »
— « Me, eme Laouig, ne vezin ket beleg, p’eo gwir e fell d’in dimezi da Varbaig. »
An holl a zirollas da c’hoarzin, ha Barbaig, savet eun tamm mez d’ezi, a guzas he fenn war barlen he mamm.
— « Ya, ya, va faotr, eme Fanch-Koz, mes da c’houzout eo c’hoaz ha plijout a ri da Varbaig ! »
Ar paotr-saout a lavaras dichek :
— « Hizio, nan ; hogen, pa vezin savet uhel, pa vezin desket bras ha pinvidik !… Livirit d’in, Mariannig, ar manac’h-se a vez gwelet… »
— « O va mab, hag ez pefe ar galon da vont ? Ar manac’h gwenn neuze a rofe d’it da anaout ar pez a zo da ober evit dont da veza pinvidik, desket bras ha savet uhel, evel a leverez. »
— « Emaon o vont ! » eme Laouig o sevel.
— « Diwall gant ar pez a ri ! a hopas d’ezan Kerdaonched ; arabad eo ober gwap eus an Aotrou Doue ! »
Fanch a zigasas sonj d’an holl eus ar c’hrenn-lavar koz :
— Nep a vev e doujans Doue
A varvo en e garante.
— « Douja ’ran Doue, hag an diaoul ive, eme Laouig oc’h ober sin ar groaz. Mont a ran da welet àr manac’h gwenn, hep ma ve mennoz fall ebet ennon… Ma ro d’in an enor, ar ouiziegez hag ar binvidigez, d’am dous Barbaig me o chinnigo… »
— « Re a fizians en deus ennan e-unan ! » eme Dugdual an diwaller houidi.
— « Kalz nerz-kalon a reketan d’it ! » a lavaras ive Kerpetradime. »
Ar merc’hed a unanas o moueziou evit huanadi war eun ton
truezus :
— « Paotr kez ! ez a da goll, sklear eo ! »
Ar wazed a gendalc’has : — « Paotr kez !… N’eus forz, krenv eo zur ar chistr er bloaz-ma. »
Ha meur a hini a youc’has :
— « Ya, krenv eo, e gwirionez !… Mes Doue ra viro Laouig koant dioc’h lasou an « hini fall ! »
Laouig koant koulskoude n’oa ket ken nec’het hage vignoned. Teuler a reas e groc’hen maout war e gein, ar chap displeget war e benn ; hag, o veza sammet e delen ouz e skoaz, e kemeras e benn-baz.
Ober a reas neuze eur zell faeüs war ar zal sklerijennet gant tan an oaled ha gant an torchadou goulou rousin a daole sked rus war an arrebeuri. Laouig a dostaas ouz Barbaig.
Drouk-livet eun tammig, fougeüs ha dichek evelato, Barbaig a astennas d’ezan he dourn :
— « Laouig, emezi gant he mouez sklear, pa c’helli e tigasi d’in gwalen ar promesaou ; da c’hedal, setu ama unan d’it e tes teni eus va ger. »
Kemeret a reas goude ar zizailh a yoa en ispilh oc’h he zavancher hag e troc’has eur bouchadig eus he bleo ; hag, o veza kordennet ar bleo-ze, e skoulmas anezo endro da arzourn Laouig.
Kement-ma ne blijas ket d’an holl, ha Fanch-Koz a lavaras d’ar paotr :
— « Va merc’h a ra he fenn he-unan hizio ; mes me a raio va hini ive d’am zro. Me gred e rafes gwelloc’h dont d’an oferen ganeomp-ni eget mont da ober troiou kamm evel-se, hep gouzout mat petra gavi war da hent ! »
— « Mont a rin, va zad, da oferen goulou deiz, ha d’an oferen-bred ive ; Barbaig a bedo evidon epad ma vezin du-ze etre mogeriou koz abati Log-Maze-Penn-ar-Bed. »
Hag o veza komzet evel-se, Laouig-ar-Gernevez a zaludas an holl, a vousc’hoarzas da Varbaig, hag a yeas ac’hano.
Epad m’edo Kerdaonched ha Kerpetradime, skouederien a ouenn uhel, Tugdual, an diwaller yer, ha Primel, an troc’her koad, o trinka laouen gant an archer Herveou ; epad mac’h eve ar bastored hag al labourerien douar picheradou chistr eun tam mig c’houero, mat evelato, evit doare ; epad m’edo ar Floc’h, bombarder, o teski eun nouel iverzonek d’ar vugale, Laouig ar-Gernevez a c’haloupe war-lerc’h e chans, evel m’he devoa lavaret Marianna goz.
Tremenet oa ebiou an tí-soul dirapar edo ennan deac’h c’hoaz o krena gant ar riou ar baourez kez Marianna, digaset gant Laouig da di Fanch-Koz, hag a yoa du-ze brema o vousc’hoarzin oc’h sklerijen dom an oaled, eürus betek he dervez diveza gant ar Breizad kalonek en doa roet digemer vat d’ezi.
Laouig a reas eur zell dreist e skoaz war an doen distres. ar mogeriou faoutet, an drez hag al linard o sevel founnus e gwask ar vein.
— « Ema goullo an ti-ma evit atao, emezan. Marianna an Nezerez n’he devo mui da c’houzanv ama an naon hag ar riou. Eun ober a drugarez a ra vad, velkent ! Laouenneet oll eo va c’halon !
Bale a rea dre eun hent meinek, klozet eus an daou du gant kleuziou sounn, a yoa warno trojou mat a lann. Dizale e tigouezas e penn al lanneg ; en tu-all d’ezi eo edo abati Log-Maze.
Nag hi oe enkrezus an nozvez ten val Nedeleg-se ! Eleac’h ar volz steredennet a weler ken alies er goanv pa vez yen ha seac’h an amzer, an nenvou a yoa goloet gant koabrennou teo ha du, a goueze anezo eur glao erc’h spontus.
E kreiz ar blenen ez oa unan eus an traou koz-se n’ouzer oad ebet d’ezo, a deu, hervez lod, eus amzer an Drouized ; kosoc’h int koulskoude, hervez lavar tud desket bras : eun daol-vean vras meurbet a yoa eno kelc’het gant an ilio hag ar c’hinvi.
An erc’h, tra iskis ! ne jome ket war ar mean. Teuzi a rea, chenchet e beradennou dour, kerkent ha m’o divije stoket outan ar steredennou gwenn ; ha neuze deliou an ilio ha tachadennou eus ar mean a lugerne a-zioc’h ar mor gwenn divent a c’holoe pep tra nemet an aoter zantel.
Tud ar vro a gonte ez oa sperejou o chom dre eno ; ar re-ma a zaoulamme endro d’ar roc’h hag a laze en enor d’an doueou diskaret gant ar C’hrist an dud reuzeudik dianket e kreiz an noz. Spontus oa, war o meno, ar goueliou-noz lidet eno. Eul leac’h milliget oa.
Pellaat a read dioutan en deiz ; den avat, en noz, n’en divije kredet mont dre an douarou tosta d’an daol-vean. Laouig e-unan a zavas aon gantan pa welas a-bell ar mell tra-ze savet uhel a zioc’h al lanneg.
Tostaat a eure difizius, n’eo ket dont a raje al lutuned daonet-se da c’hoari eun dro zivalo bennak d’ezan, evel ma reant re alies d’ar veajourien o tansal dirazo, dre o ardou kasaüs, ha da echui, o terri o gouzoug d’ezo.
A drugare Doue, Laouig ne welas netra, netra nemet skeud divent an daol-vean stlejet war an erc’h, azalek kreiz ar blenen betek harzou eur c’hoad dero, red dezan tremen a-benn digouezout gant abati sant Tangi.
Ama, an denvalijen a yoa c’hoaz tevoc’h hag ar paotr en doa aon, nan rak ar viltansou, Paotred ar Zabat, Hoperien-noz, Korred, Kannerezed-noz, Gwrac’hed, pe me oar-me? Aon en doa rak ar bleizi naonek o rodellat a-drenv ar gwez bras, o c’hedal eur preiz founnus da ziskolpa.
Ar Breizad yaouank a stardas ar penn-baz en e zourn hag a yeas dillooc’h gant e hent.
O veza great sin ar groaz o tremen ebiou d’an daol-vean, setu hen o troi e benn meur a wech dioustu, evel pen divije bet c’hoant da lavaret d’ar viltansou: « N’em eus aon ebet razoc’h, krouadurien mallozet, a zo o chom el leac’h daonet-ma ! » Hag ez eas dindan ar c’hoad.
Setu ma teu e dreid da steki oc’h trojen eur wezen astennet a-dreuz ar wenoden ; an delen a huanadas, ar gorden vrasa a roas eur zon pounner, hag ar re vihan a skrignas.
Ha kement-se a oe evel youc’haden glemmus eur paour kez den kouezet en eur riskl bras.
Ha Laouig da c’haloupat.
An avelig o tont eus ar pellder a zigase neuze betek ennan trouz ar c’hleier e bole evit lavaret edo oferen an hanter-noz o wiska ; ha setu, en eun taol, eur c’hloc’hig-all tostoc’h o respont ouz ar re-all.
Mouez hema n’oa ket ker sklear, ken skiltr na ken nerzus ha bole laouen ar re genta, evel eur vouez raouliet oa, klemmus ha leun a velkoni ; ne gleved ket ken nebeut an hekleoiou o respont outan.
Laouig a oe mantret e galon.
Piou eta a grede, d’an heur-ze, en eun hevelep nozvez, dont di da zon kleier mut abaoue eun niver bras a vloaveziou ? Piou a laka bole er c’hloc’h-se lezet e beg tour an abati ? Den ebet n’en doa chachet war ar gorden abaoue an deiz milliget m’oa bet lakeat ar venec’h er meaz eus o zi !
Laouig koulskoude a yoa digouezet e penn e veaj.
Dirazan ez oa berniou traou du, dieaz kenan gouzout mat petra oant.
Setu ed eun taol an erc’h o paouez da goueza.
Eun taol avel krenv evel eur gorventen a rogas ar c’houm moul, ha dre an toull great er goabren e teuas eus bann loar, peadra da ziskouez da Laouig kement a jomę eus abati brudet Log-Maze.
Ar spont a grogas er mesiad.
Lakaat a eure adarre sin ar groaz en e gerc’hen hag e taolas eur zell pisoc’h war al leac’h.
N’oa eno nemet mogeriou kouezet, , duet gant an avel-vor, berniou mein goloet a zrez hag a linard, prenestrou uhel hep o gwereier livet kaër gwechall, patromou sent dibennet ha stlejet n’eus fors penaos ama hag a-hont, en eur ger, peadra da vantri.
Ar c’haouenned a c’hournije eus eur c’horn d’egile, evel droug enno abalamour m’oant dihunet e kreiz o c’housk gant trouz bouteier.
Hag ar c’hloc’h a yoa atao e bole.
Droug-livet oll, e vleo e pign war e benn evel nadoziou da ober stamm, ar paour kez Laouig en doe eur zonj vat.
Setu hen o kemeret e delen, hag o lakaat ar c’herdin da zon evit kas kuit ar spont a lakae eur c’houezen zrus da bizenna war e dall.
Kregi a ra gant poziou kenta ar Magnificat :
« Va ene a gan meuleudi da Zoue,
» Dre m’en deus taolet e zellou war he zervicherez dister »
Skoet e galon gant an traou burzudus a gane, Laouig a deuas nebeut-a-nebeut da hardisaat, ha neuze e vouez kavet ganti he holl nerz a gasas betek penn kantik kaër ar Werc’hez.
Hag ar peoc’h, ar zioulded a blafas a-nevez war ar mogeriou du.
Ar c’haouenned, al lapoused-noz a daveo ; an askelled-kroc’hen a jome difinv a ispilh evel hedou gwenan oc’h pennou uhella ar pilierou.
An avel neuze a zigase betek ennan notennou dudius kleier Nedeleg o son e Log-Krist ginivelez ar Mabig Jezuz.
Laouig a deuas sonj d’ezan eus Marc’harid ha Barbaig, a yoa o pedi devot en iliz, kredabl, hag eus Marianna, o neza a spered e kichen an tan, keit ha ma taole evez war ar pod-houarn.
Setu hanter-noz o skei.
Laouig a skrijas ; klevet a reas eun trouz dister. Hag e welas kerkent eur manac’h gwisket gwenn, gant eur skapular du war e zae, ar c’hap displeget war e benn. Eur baro gwenn arc’hantet a ziskenne stank war e beultrin ; e zaoulagad a yoa meurbet sklear dindan e valvennou touffek ; eun ear ankeniet kenan a yoa war e zremm, mes an ear-ze ne sponte ket Laouig, doujans eo en doa ouz ar weledigez.
O veza great eur zell war ar manac’h, Laouig a lakaas sin ar groaz en e gerc’hen, hag e oe en e eaz, o veza ne dea ket ar wele digez e moged, rak merk ar c’hristen ne gas kuit nemet ar sperejou fall.
— « Den Doue, emezan neuze o tenna e galabousen, a beleac’h e teuit, ha petra c’hedit diganen ? »
Ar manac’h a jomas dilavar.
— « Den Doue, hag ezom hoc’h eus-hu eus va fedennou ? » Netra adarre.
— « En noz-ma, den Doue, eo ganet hor Zalver benniget ; mar gell eur pec’her paour roi d’eoc’h eun tammig skoazel evit peoc’h hoc’h ene, me her graio. »
Eur vouez c’hroz a respontas en dro-ma ; seblantout a rea dont, nan eus genou eur manac’h, mes eus dounder eur bez.
— « Ya, emezan, ezom am eus e c’houlenfe ar gristenien trugarez evidon digant an Aotrou Doue… Laouig-ar-Gernevez, sevel a ri uhel e-touez an dud ; gouiziek ha pinvidik e vezi… An noblans a zo ez kalon hag ar binvidigez ez tourn. Labour ha gra da zlead, hag an holl draou-ze a vezo roet d’it war ar marc’had… »
— « Hag ar ouiziegez ? » a c’houlennas Laouig evel en despet d’ezan, poan gantan sonjal ne zeuje e vennoz da zeveni betek penn.
— « C’hoant ac’h eus da zeski ?… Siouaz ! paotr paour, gouiziegez ar bed ne deo nemet moged pa ne zervich ket da enori hano santel an Aotrou Doue ! »
— « Me a gar Doue hag a fell d’in e zervicha atao, » eme ar paotr, souezet oc’h en em gaout kement en e eaz.
— « N’ez eus netra hep poan, eme c’hoaz ar manac’h gwenn. Roet eo bet d’it donezonou ar Spered-Santel, laka anezo da dalvezout. Mes, abalamour ma’z out bet trugarezus, ha ma ’c’h eus roet skoazel en hano Doue, eur c’hras az pezo evidout da unan… Dizav ar mean-bez-se a zo aze e skeud ar groaz ; kaout a ri eur pez aour, unan hepken. Kemer anezan. Ne vanko ket ez yalc’h keit ha ma chomi fur, leal hag e doujans Doue… Kea dioc’htu, hep sellet war da lerc’h ; er barrez tosta e klevi teir oferen ar C’hinivelez… E « Bourges » en em gavi a-benn dek dervez bale ; eno e krogi gant da Vuez nevez, skolaër e vezi, hag ez i eus an eil skolach d’eben, betek ma vezi gouiziek a-walc’h. Mar n’ec’h eus ket kavet an eürusded, e tizroi d’ar gear pinvidik, mar ’peus gouezet lakaat da dalvezout kenteliou da vistri… »
— « Daoust hag eürus e vezin ? » a c’houlennas Laouig trec’het gant ar velkoni a yoa kroget ennan o klevet edo e huvreou o vont da zeveni.
— « Deski a ri diwar da goust hag-en e ro ar ouiziegez an eürusded ! »
Ar vouez, a-nebeudou, a golle eus he nerz, hag ar weledigez a yea da deuzi. Ne oe mui dizale nemet eun dra dishano, eur goabren, eur vogeden disliv, ha netra ken prestik goude.
Laouig a zizavas ar mean bez. Eur pez aour a lugernas er boultren. E gemeret a reas.
Eur spont heuzus en e gerc’hen, Laouig a lezas e delen war ar bez edo o paouez digeri, hag hen ac’hano, mar gouie.
Da c’houeliou Pask, er bloavez-se, n’oa ken kaoz e skoliou meur Bourges nemet eus eur skolaër nevez digouezet, brudet evel eur spered kaër dic’hiz, ha dreist oll eur skouer a furnez.
Han vet oa Laouig ; aliesoc’h avat e veze great « ar Breiad ». anezan. Gwelet e veze bep mintin o selaou an oferen gant feiz e iliz Sant-Per. Tostik ac’hano edo o chom, e ti eur vaouez goz, he hano… E feiz, ankounac’haet eo ganen ; mes, petra ra ze ?
Laouig ne dea morse d’an tavarniou. Ne heulie ket ar vigno ned a vuez laosk a veze dalc’hmat o c’haloupat an dansou, an ebatou-noz, ar festou, traou komun etouez yaouankizou ar skolachou.
Gwisket e veze bepred gant ar zaë c’hlas blevek, ha ne rea implij ebet eus ar braoigou, ar rubanou, an dilhad ampezet, an dantelez, traou prizet kenan gant ar re-all evit en em ficha.
Ober a rea aluzen, evel eur c’hristen mat ma’z oa ; a zor da zor ez ea zoken da welet ar re baour hag ar re glanv ; roi a rea d’ezo, nan hepken e beziou arc’hant, mes c’hoaz eur gomzig vat bennak da zevel ar spered hag ar galon ha da lakaat enno eun elven levenez ha frealz.
Ne oe klevet biskoaz o wall goms a zen, nag o lavaret komzou risklus pe goloet, gouest da lakaat da rusia.
Labourat a rea endra c’helle, bepred evesiant da zelaou kenteliou e vistri, eus ar penn kenta d’an diveza ; ouspenn ze, alies betek đîvezat noz e veze gwelet ar sklerijen en e doull kambr, a yoa warni eleac’h gwer stalafiou stanket gant paper.
Ar vuez kalet a rene Laouig-ar-Gernevez ne blije tamm ebet d’ar skolaerien, e genvreudeur.
An den ne gar ket eun doare beva hag a zo eur rebech evit e hini.
Klasket e oe dizrei ar Breizad dioc’h e labourou tenn hag enouüs ; falvezout a reas da veur a hini e dreina ganto d’an ebatou, hag o veza ma ’c’h enebe start, meur a benn fall a reas an heg outan. Koustout a reas d’ezo avat.
Fur, sioul ha dous evel eun oan pa veze lezet didrous, ar paotr a zantas e galon o virvi.
Evel m’oa bet gwall-heskinet, eun dervez, e zaouarn hag e benn-baz a c’hoarias kement ma talc’has penn e-unan da zaouzek paotr divergont. Lezet e oe e peoc’h p’o doa desket diwar o c’houst o-unan ez oa izili dir kuzet dindan kroc’hen wenn ar Breizad.
Gant ar filozofi Laouig a zeskas e Bourges pazennou kenta gwir ar Romaned [4] , hag ive kustumou ha gwir al Latined.
Deski a rea war eun dro ar varzoniez ha doare koms Horas, Sofokl, Siseron ha Demosten.
Abarz mont da beur-ober e studi da Bariz, Laouig a fellas d’ezan mont da welet skoliou brasa Bro-C’hall.
Goude beza skedet en eur maread ardamezou [5] e Bourges, Laouig a yeas da Doulouz, kosa skol-veur Bro-C’hall war lerc’h hini Pariz ; ac’hano ez eas da Vontpellie.
E-touez an traou dichiz desket gantan er skolachou, Laouig a goms eus ar c’housk hir ha kalet [6] pareet krenn dre staga eur wiz e gwele ar c’hlanvour ; klevet a reas ive e c’hell kig gad mesket gant viou merien hag heol krug roi an dersien d’an dud skoet gant eun taol gwad.
Re hir e ve henvel ama an holl geariou hag an holl skoliou a welas Laouig. Eur sked ne vez a roe dezan e pep leac’h e ouiziegez hag e spered lemm. Brud ar Breizad fur ha desket a yea bemdez war gresk dre ar bed.
Hen avat ne ziskoueze kaout tamm fouge na tamm lorc’h ebet.
En em vesvi a rea en deskadurez, evel ma teu an ever da glask e eürusded e strad ar gwer. N’en doa morse leiz e c’hoant ; diskolpa ha saouri a rea kement leor a deue eus ar wask, ha ne zileze ar studi nemet ken evit pedi ha kousket ha c’hoaz ne roe d’an diskuiza nemet teir heur bep noz.
Seulvui e teske, seulvui e wele gwelloc’h-gwella n’eo ar pez a c’heller gouzout nemet eul loden zister eus ar pez a jom da zeski, hag e sonje e lavar Sokrat :
« Ar pez ouzon gwella eo n’ouzon netra ! »
Ha koulskoude, petra n’ouie ket Laouig-ar-Gernevez ?
Emzivad bihan Koad-Meur, en eskopti Leon, gwaz paour aotrou Kergarello, ar bugel savet dre garantez Fanch-Koz, difennour Marianna, goz a yoa deut da veza eun doktor, ar muia brudet hag ar muia gouest eus e amzer ; e izelded a galon eo a viras outan da skedi morse er renk, er c’hargou uhella.
Hogen, eur vintivez, Laouig ar-Gernevez a zisparisas eus kear Veniz goude beza dre e gomzougouiziek hag helavar dalc’het penn da holl doktored ar gear vrudet.
Kement-ma a dremene e pardaez eun dervez kaër eus an diskar-amzer. An heol a ziskenne, echu gantan tro ar bed, hag e vannou diveza a entane bolz an nenv en drem wel, e leac’h ma ’z eont da guzat a-drenv ar meneziou.
Eur beachour a yoa d’an ampoent o tizout krec’hen an duchen.
Ac’hano e wele e geriaden dastumet, kuzet en deliou dero, gant he zoennou plouz, glas ive gant ar man hag al louzeier, an iliz gant he zour nevez savet uhel dreist ar gwez hag a ziskoueze d’an nenv eur c’hilhog melen evel an aour.
An den-ma a yoa yaouank, hag evelato war e zremme lenned ez oa eun den a boan hag a labour. Treut, eun tammig daoubleget, evitan da gaout doare da veza krenv, anat oa e veze dalc’hmat azezet oc’h eun daol o studia.
E touez e vleo du hir meurbed e welet dija meur a hini o kemeret liou an arc’hant.
War droad edo, skuiz bras dioc’h an doare, rak poueza rea kenan war e benn-baz.
Laouennaat a reas pa welas tiez-soul ar Gernevez ; hage sellas ouz al lanneg rostet a rea eur gurunen velen d’ar c’hoajou bras. Gwelet a rea i ve an daol-vean evel eun tach du e kreiz ar bokedou aour, ha pelloc’h abati Sant-Tangi.
Ar beachour neuze a dennas e dok evit saludi douar e vro c’hanedik, hag a gouezas d’an daoulin evit lavaret eur beden ver.
Disken a eure dre eur wenoden, etre diou c’harz bleuniet gant roz gouez ha spern-gwenn. Dizale e welas o tont a-benn d’ezan eun den bleo hir d’ezan, hag a gerze o c’hoari gant eur vombard.
Ar beachour a jomas a-zav hag a vousc’hoarzas a-nevez.
— « Doue d’az pennigo, ar Floc’h ! » emezan d’ar bombarder, meurbed souezet gant salud an diaveziad.
Respont a reas o vralla e benn :
— « Bennoz d’it, va den, n’eus forz piou out ! Kea buan da eva eur chopinad chistr ; eun tammig e troc’h er bloaz-ma hogen mat eo evelato !… Da dreid a zo gwenn gant ar boultren, eus pell e teuez, red eo ? »
— « Ya, ar Floc’h, eus pell bras, p’eo gwir n’am anavezez ken. Kenavo varc’hoaz eta, ha neuze me a baeo d’it ar grana eus da werziou. »
An divroad a gendalc’has gent e hent, hag ar bombarder a jomas mantret.
Daou zen, e traon ar grec’hen, a gerze kazel oc’h kazel, gwisket nan gant saroiou ha brageier bras, mes gant livitennou ha lageier hir ha striz, tokou pluennet war o fenn.
An den yaouank a dostaas outo hag a astennas e zourn deou epad ma lame e dok gant an hini kleiz.
— « Deiz mat d’eoc’h, Kerdaonched, skoueder an noblans, a lavaras-hen da unan. Deiz mat, Kerpetradime, skoueder an noblans, emezan d’egile. Klaoustre n’edoc’h ket war c’hed ac’hanon me ! E peleac’h e vezo great ar veilhadeg fenoz ! »
— « Va den, emezo war eun dro, n’emaomp ket kalz e poan da veza harzet gant kement hini a gavomp war hon hent, hag hon hano n’eo ket eus ar re a gouez a c’hinou al lamponidi hep ma lakafent « aotrou » dirazan. It eün gant hoc’h hent, da di Varianna, an ti kenta e kleiz, du ze dindan ar wezen graon koz, plantet en amzer an duk Per : hor c’homerez a roio d’eoc’h eur chopinad hag a raio vad d’eoc’h, hep mar ! Eun tammig e troc’h er bloaz-ma, n’eo ket fall evelato ! »
Mont a rejont adarre gant o hent, lorc’h enno, o skoulma a-nevez daou benn neuden ar gaozeaden torret gant an den diavis !
Ar beachour a droas kein oc’h huanadi.
Eun troc’her koad a deuas da dremen, kroumet oll dindan eur beac’h keuneud munut.
— « C’houi eo, Rio, a zo aze ? Mar kirit me a zo o vont da roi dourn d’eoc’h da zougen ho samm ? Pounner int an trojou fao-ze ! »
— « Pounner a-walc’h, va mestr, evit ho taouarnigou gwenn. Hogen, Rio n’en deus ket c’hoaz e zek vloaz ha tri-ugent ; va diskoaz a zo c’hoaz kalet, c’houi welo ! Deuit ganen betek va zi, hag ec’h evimp bep a vannac’h chistr ; krenv eo eun tammig er bloaz-ma, mat eo evelato ! »
— « Eun tammig krenv ? » a lavaras ive ar beachour.
— « Krenv ! Piou en deus lavaret an dra-ze d’eoc’h ?… O ! eun tammig bihan hepken ! Deuit atao, ni a evo d’hor yec’hedou »
Digouezet oant,
Daouzek paotrig bihan a gemere o ebat tost da foz an hent bras. Diskabel oant ha diarc’hen ; unan bennak anezo zoken a yea an avel dre o bragezeier hag eun tammig eus o roched fank. An heol o skei war o fenn a rea d’o bleo lugerni evel an aour.
Pa weljont eun « aotrou » o tont, ar vugale a lammas war an hent, a reas eun dresa d’o bragezeier hag a lavaras gant o moueziou lirzin :
— « Doue roho pennigo hag hoc’h hencho ! »
— « Deiz mat d’eoc’h, bihannigou ha d’hoc’h elez ! »
Gervel a reas gant e viz an hini a zeblante beza ar c’hosa eus ar vugale, eur paotrig a zek vloaz, lagadigou glas d’ezan, dihun ha dispont.
— « Pe hano ac’h eus-te, va faotr ? » emezan.
— « Tangi eo va hano, dre c’hras Doue, » eme ar paotr, dichek.
— « Ha da dad ? »
— « Tugdual. »
— « A ! Tugdual… an diwaller yer. Ac’hanta, bihannig, dont a rafez da zigas ac’hanon betek ti Fanch-Koz ? »
— « Fanch-Koz, aotrou ? Beziet eo bet da c’houel Nedeleg, bloaz a vezo bremaik. Ra vo Doue gant e ene ! »
Ar beachour a dennas e dok evit ober sin ar groaz.
— « Eun den mat oa, emezan gant tristidigez, hag eur c’hristen eus an dibab, madelezus e kenver ar paour. Ra blijo gant Doue hen loja en e varadoz santel ! »
Sec’ha reas an daelou a deue eus e zaoulagad, hag e lavaras adarre :
— « Kas ac’hanon da di Barbaig… »
— « Barbaig ? eme ar paotr o trouc’ha e gomz d’an den, n’anavezan nemet eur vaouez er Gernevez a gement a vije filhorez da zantez Barba ! »
— « Ya, mat ! d’he zi eo e fell d’in mont. »
— « Du-ma eo neuze, eme ar paotr, laouen e benn, rak Barbaig eo va mamm ! »
An diaveziad a bokas c’houek d’ar bugel hag a yeas war e lerc’h.
Ar paotr, dre ma kerze, n’ehane da zellet ouz an « aotrou » ; e gamaraded, evel just, a deue warlerc’h hep lavaret grik, hag a rea eveltan.
Digouezout a rejont dizale dirak eun tisoul nevez-flamm, plouz melen warnezan. Eur c’hardi azoare a yoa stag outan. Eun toullad yer a glaske o zamm boued war eur bern teil savet dindan ar gwez ; ha dindan ar c’hardi eun tri pe bevar gaz a rede an eil warlerc’h egile e-touez eur guchen goad lakeat eno da zec’ha da c’hedal ar goanv.
Eur vogeden c’hlas a zave eus ar siminal.
Dirak an nor ez oa eur c’houeriad o tizamma eul loen eus ar sac’hadou greun a zouge ; ha war an treuzou, eur wreg yaouanka yoa en he zav, eur bugelig etre he divreac’h, unan-all o chacha war he zavancher. Ar goueriadez a vousc’hoarze d’he gwaz a deue eus marc’had Lokournan.
Digouezet gant skalier al liorz, an diaveziad a lavaras :
— « Salud d’eoc’h, Barbaig, ha d’eoc’h, Tugdual, ha d’ar gompagnunez a-bez ! »
Barbaig a reas eur zell :
— « Laouig eo ! » emezi.
— « A ! eme Laouig, n’eus bet nemetoc’h oc’h anaout ac’hanon. Barbaig kez ! »
Hag e poke d’ar vugale, endra ma rekete Tugdual donedigez vat d’ezan.
Diezamant ebet etre an dud vat-ma.
Pep-hini en doa dibabet e lod, ha ne jome ganto nep seurt keuz, nak an disterra kasoni oc’h den.
P’o doe komzet eur pennad, Tugdual a ziskennas d’ar c’hao da gerc’hat eur podad chistr, hag a leunias teir gweren ; hag o veza stoket e weren ouz hini Laouig e lavaras :
— « Ev, mignon Laouig ; krenv eo eun tammig, n’eo ket fall evelato ! »
— « Hag eürus oc’h, Laouig ? » a c’houlennas Barbaig.
— « Gouiziek, ya ; ne don na nobl na pinvidik avat. Ar mean a ya hag a deu ne wisko ket a van. Studiet em eus kement a vez desket d’an dud, ha n’ouzon ket hirroc’h evit ho paotr Tangi ha na oar nemet e gatekiz. Ha c’houi, Barbaig hag eürus oc’h ? »
— « Ya, Laouig. Gedet em eus ac’hanoc’h epad eur bloaz, ha pa welen ne zizroec’h ket, em eus rentet va fromesa en dro war aoter ar Werc’hez Vari. Hag evit senti oc’h vazad Fanch-Koz hag oc’h va mamm Mac’harid, — ra vezint e peoc’h gant Doue ! — ez oun dimezet da Dugdual. Nao bloaz a zo abaoue. Eur pried mat eo… »
— « Ha c’houi, Barbaig, a zo eur wreg vat, eur vamm vat… »
— « Hep beza pinvidik hon deus evelato kement a zo red. An Ao. Doue en deus digaset d’eomp eur bugel bep bloaz ha, seul-vui e tigaso, seulvui e rei hon eürusded ! »
— « Arabat e vezo d’eoc’h ober tud ouiziek diouto, va mignoned.
Ra jomint kentoc’h da labourat an douar, o karet, o veuli hag
o servicha Doue ! »
Eur miz goude Laouig-ar-Gernevez a c’houlenne beza digemeret e kouent vras Log-Maze-Penn-ar-Bed, savet adarre eus he foull. Beva reas eno eun niver bras a vloaveziou o skriva levriou evit gloar Doue. O veza deuet koz, e varvas hep beza gwelet diou wech ar manac’h gwenn, tennet d’ezan e ene gantan eus tan ar Purkator.