Istor Breiz, 1893/Rann 32
Mervel ra ar veleyen er broiou pell vel merzerien
Mervel a zo eun dra c’hoero, pa varve pell pell dioc’h ar vro.
Permettit d’in choum eun neubeut da explika deoc’h miseriou hor relijion en amzer trubuliuz-ze euz ar revolution. An dud koz eveldoun-me o deuz ho guelet hag a oar ervad petra oa ; mæz an dud iaouank n’o deuz ket, ha kals anezo na ouzont doare ebet anezi, na vo ket fall dezo ho selaou hag ober reflexion varnezo. C’hui a ouezo guelloc’h pegen euruz en em gavit da veva en eun amzer a beoc’h ; ha c’hui zesko kaout kouraich da souffr, ma teufe amzer trist evel-ze c’hoaz.
Pa o doa ar veleyen nac’het ar sermant, hag e oant kasset kuit euz ho fareziou dindan boan a varo ; ho c’harantez evit ho farrossianiz, ho c’herent hag ho mignonet, ho interest evit silvidigez an dud fidel d’ar feiz, a reaz da galz anezo choum kuzet en ho zouez. Eun deiz e vijent kuzet er c’hrignoliou, er c’hreier, er c’hoajou, etouez al land hag ar balan, er bagou, memez dindan an douar. Evel-ze an aotrou Kernaëret, Jesuist, a dremenaz kals amzer en eun toul douar, e Koray, e pelec’h a choume ive gantan eun aer hag a zeuaz da veza mignoun dezan.
Lod euz ar veleyen kuzet-ze a gemere les-hanoiou evit na vijent ket bet diskuliet ken æz, pa vijent deuet da velet tud klan. Evel-ze an aotrou Hermit, bœlek euz a eskopti Sant-Briek, oe lezhanvet Lukas ; an aotrou Malledant, ar Miliner ; an aotrou ar Jan, ar Skrivagner, etc. Pa oa ezom anezo e vije lavaret : Kass kelou d’ar miliner a zo meur a zac’had da vala e Kerhuelen. Deuz dimerc’her d’ar Vern, ha digass da zac’h ganez.
Lavar da Lukas, lousaouer mad, dont da velet va mam, a zo klan braz. E Kreac’h-ar-Vilin ez euz eul lizer da ober, ped ar skrivagner d’en em gaout eno da greiz-de. Evel-ze e vije goulennet kelou euz an aotrounet-ze, hag o fedet da zont el lec’h ma vije ezom anezo, heb rei da c’houzout da zen. En noz varlec’h e teue ar bœlek gant an traou necesser evit rei ar vadiziant, an nouen, lavarout an offeren ; neuze vije koesset ha kommuniet an dud fidel hervez ma permette an amzer.
E kreiz an noz, aveichou, e vije klevet eur c’hloc’hik o c’hervel an dud fidel da eun offeren lavaret e kichen eur vezen, pe ebarz en eur gampr, eur c’haluri, ha memez er bagou var ar mor.
Evit rei d’eoc’h da anaout pegement a renke ar veleyen en em guza neuze araok an dud fall, eur verz a lavar :
Eur bœlek katolik zo eul lapouz ervad,
Hirio ma el lannok, varc’hoaz vo er c’hoat,
Disul en eun neiz pik, dilun en eun neiz bran,
Hag el lec’h ma tebr lein, ne zebr ket he goan !
Lod euz an aotrounet beleyen o deuz tremenet deg vloaz er fæçon-ze, kuzet etouez ho farrossianiz evit ho c’houraichi da choum fidel d’ar relijion, hag evit rei dezo ho sakramanchou, ispicial en heur ar maro. Oh ! pegen kaer, pegen enorabl, pegen kouraichus eo bet ho c’hundu henvel ouz hini ar gonfessoret euz an amzer genta hor relijion santel.
Istor ar veleyen euz ar Vreiz hag euz ar Frans, en amzer-ze, a zo kaer meurbet. Ar re zo bet lazet zo maro evel ma varve gueichall ar verzerien.
Pa oant lazet er prizoniou e Paris, an eskibien oa en ho zouez ho c’houraiche d’ar verzerinti ; « Trugarekaomp an Aotrou Doue, emeent, da veza roet deomp ar c’hraç da skuilla hor goad evit ar feiz, goulennomp a galoun ar berseveranç. » Pa oe kommancet al lazerez, ar veleyen a roe an absolven an eil d’egile. Neuze e vijent galvet unan da unan da zont da receo taol ar maro. Lod anezo, o c’hortoz ho zro, a lavare ho breuriel ; lod a receve ar maro en eur lavarout pedennou hag o daoulagat sarret evit sonjal e Doue hebken ; lod all a zelle gant dousder ha truez ouz ho bourrevien ; lod a zeue d’ho zro gant hast braz, ha gant joa da vervel evit Jesus-Christ. Oll e tiskuezent eun dousder hag eur vodesti vraz dign euz tud hag a zalc’h plaç Jesus-Christ var an douar. Lod euz ar veleyen-ze oa euz a Vreiz.
Neb a ia da Baris a hell guelout c’hoaz ar roudou euz ho goad en iliz Karmes ; ar vein zo deuet guell gant al hou euz goad ar veleyen. E troad an aoter, ispicial, a veler muioc’h a roudou goad, rak pa zeuaz ar soudardet d’ho laza, ar veleyen en em dennaz d’ar santual evit tostaat euz an tabernakl, o c’hoantaat dont e kichenn an hini a greva ar re zister hag a ro kaloun da zoufr an oll boaniou.
Danton, unan euz ar re o deuz ordrenet al lazerez epad an deveziou kenta euz miz guengolo 1792, a lavare en eun doare divergont : « N’oun ket nec’het da veza gret an torfet-ze. Ret oa d’ar Republik diskuez he galloud. Ni republikanet on deuz entannet koler ar bobl evit ma lazfe he enebourien. »
Enebourien ar bobl, hervez Danton hag he gonsortet, oa beleyen (ar veleyen zo er c’hontrol guir vignonet ar bopl) mec’het, prisounerien maleüruz. Hag ar Frans en deuz gouzanvet beza renet gant an tri-ze : Danton, Marat ha Robespierre,
N’euz forz e pe lec’h euz a Franç euz bet lazet beleyen o deuz dalc’het an doare kaer-ze ! Ar veleyen kasset en exil e Bro-Saoz, e Spagn, en Allemagn, o deuz dre ho skuer kaer konvertisset kals a dud er broiou diavez ha preparet konversion kals a re all. Ma teu ar Vro-Saoz en dro d’ar relijion katholik, ni a hello lavarout en deuz an Aotrou Doue en em servichet evit konvertissa ar Saozon euz hor beleyen harluet epad ar revolution vraz.
Ar re oa choumet er vro, hag ar re oa en harlu pe en exil, evit kelen ha kreaat feiz an dud fidel, o deuz savet kals a ganaouennou kaer meurbet da gana ha da len. Kals anezo zo bet kollet, abalamour pa vije kavet ar ganaouennou-ze etouez an dud, avoalc’h oa evit ho c’hass d’ar maro. Lod anezo zo bet skrivet en eul leor hanvet ar Feiz hag ar Vro, gret gant an aotrou Durand, bœlek ha kure Lanmeur.
1791. — Ar bersekution pe eskin a enep ar feiz ha ministret ar relijion e doa kommancet, evel m’euz lavaret deoc’h kent, e miz ebreul 1791, pa oa goulennet digant ar veleyen al le schismatik.
Da vouel ar Pentekost, em euz klevet gant tud koz, e teuaz ar bœlek assermantet da offerenni e Krozon. An dud fidel oa o c’hedal an offeren-bred ebarz ar vered en dro d’an iliz ; an aotrou Meilars, kure Krozon hag eun den a skiant vraz hag a galoun, a zeuaz etouez ar baysantet en eur lavaret : « An offeren vo lavaret aman bremaik, vo eun offeren sakrilaich ; katholiket fidel, heuliit ac’hanomp ; neb a gar Jesus, d’am heul ! » An oll dud presant hen heuliaz raktal beteg chapel Sant-Sebastien da eur c’hart leo euz ar vorc’h ; re vihan voa ar chapel evit ar barrossianis, kals a glevaz an offeren er meaz.
2 Gouere 1791. — D’an eil euz a viz gouere 1791, oe ordrenet en eskopti Kerne sarra an ilizou abarz pedir heur varnugent, kass ar veleyen er prizoun e Brest, ha diskulia an dud a zinac’he lakaat badeza ho bugale gant beleyen an nation.
Bete neuze ar veleyen choumet er vro a veve kalz anezo e peoc’h etouez ho zud hag ho mignonet, ha na vijent eskinet nemet el lec’h ma oa ar goassa citoyanet.
26 Eost 1792. — Mœz d’ar c’huerc’h varnugent euz a viz eost 1792, oa douget eul lezen evit ober d’ar veleyen kuitaat ho departamant abarz pemzek-de hag ar rouantelez aben eur miz, dindan poaniou kalet. Neuze oa ret d’ar veleyen mont kuit pe en em guza mad ; ha peb hini a reaz he gimiad d’he vro. Meur a veich euz bet guelet tud koz o vouela en eur gana c’hoaz kimiadou ho beleyen, gant ar sonj euz ar poaniou o doa gouzanvet. Biken na hellin disonjeal hor glac’har hag hor tristidigez pa oe klevet an aotrounet oc’h ober ho c’himiad, er zul kenta a viz guengolo, ha pa oe guelet an eil sul ne oa offiç ebet e neb lec’h.
Beteg hen ar veleyen choumet er parreziou a sakramante an dud fidel en ho zyez, hag a lavare eno an offeren ; mœz e miz guengolo ne oa mui moyen. Kals a dud vad en em lakeaz neuze en danjer da goll ho buhez hag ho madou en eur guza en ho zyez ar veleyen choumet er vro.
En amzeriou truezuz-ze e teuaz eur bœlek en eur c’harter euz ar ger a Boatie hag e chomaz eno epad an dispac’h. Pell oa ne oa ket offerennet eno koulz hag er Frans en he bez. Pa lavaraz ar bœlek-man he offeren e kuz etouez eur vanden tud fidel, goude ar gorreou oe klevet an dud paour-ze rannet ho c’halonou, o vouela forz hag o ioual : O Jesus, chomit-ta ganeomp, rak pell-zo n’oc’h ket bet diskennet en hon touez ! Pebez ran-galon hag a spont en holl vro neuze !!
Sonjit, va zud vad, en traou trist a zigouezaz neuze e kement parrez a oe e Breiz. Sellit o tont er meaz euz he brespital an den koz-ze a bemzek vloaz ha triugent, an aotrou Betaux, person Konkoret, er Morbihan, den leun a gouraich hag a skiant ; assamblez gantan he dri gure, eur bœlek all hag eun abat iaouank. He galon a zo treuzet gant ar glac’har ; fiout a ra he barrez en aotrou Guillotin, a n’em zalc’he kuzet er barrez-ze, hag a ro dezan eur mean sakr benniget gantan. Sellout a ra eur veich c’hoaz euz he iliz, poan a ra dezan kuitaat. En despet d’ar garantez vraz en devoa evintan he gure, Joseph Houssu, chomet gantan beteg ar maro, he ran galon oe ker braz ma kollaz, gant ar glac’har hag an anken, ar memor euz a bep tra.
Eur veich, em euz klevet, e teuaz soudardet da glask eur bœlek hanvet Richard e ty Thomas, e parrez Loguivy-Ploubannalek ; Thomas a c’halvaz ar mevel da gundui ar soudardet a roe tu-ma, tu-hont, taoliou fuzil pe taoliou sabren er gueliou hag er bern foen. Ne oa kavet den ; neuze ar mevel, evit ho c’honsoli euz ho foan kollet, ho digassaz da eva peb a vanne. Ar reman a guitaaz ar mevel laouen braz euz he vadelez, hag heman d’ar ger en eur redek, euruz da veza dilivret anezo, rag ar mevel-ze oa an aotrou Richard, ne oa ket bet anavezet gant ar soudardet,
Ar veleyen exilet er broiou diavez na zizonjent ket ho farreziou, skriva a reent dezo, hag aveichou e teuent enn dro e Breiz, en despet d’ar riskl oa evito. Klevet em euz aliez len eul lizer skrivet gant an aotrou Kalvez, kure Iviaz, e eskopti Sant-Briek, da Anna an Eskop, euz a vorc’h Iviaz. Al lizer-ze voa eur gentel, eur seurt katekis evit an dud fidel var ar fœçon d’en em akita euz an deveriou a relijion en amzer trubuliuz-ze. Lennet vije da zul d’an dud euz ar barrez a helle dont d’he selaou. Nag a veich eo bet lennet lizer ann aotrou Kalvez dindan eur gistinen vraz a oa e liorz Kervulguen, hag en eur brouskoat a zo e kichen. Eno, en nozveziou hanv, tud koz ar Skrivagner (an aotrou Ar Iann) a zastume an dud tro var dro ; ha pa na vije klevet ken trouz nemet kan an eostik-noz er c’hoat, e lennent d’an dud keaz-ze al lizer-man, evit ho c’hentelia hag ho c’honsoli. Nag a veich ive a zo bet offerennet dindan ar vezen vraz-ze, var eun aoter savet buhan ha buhan.
Pebez plijadur am euz-me bet em bugaleaich, eme an aotrou Durand, kure Lanmeur, pebez plijadur am euz-me bet, azeet e hars ar gistinen-ze, o klevout va zad koz o kounta an traou tremenet dindan-hi. « Aman a reaz da dad he bask kenta ; aman e oa eureujet Pipi-Vraz ; an aotrou Richard (maro vikel-vraz e Sant-Briek), an aotrou Auffret (maro person Plegien), an aotrou Toullic (maro person Plouezal) a zeue aman aliez. Mil bennoz dezo ! » Ia, mil bennoz d’ar veleyen katolik ! Pegement a zoujans, a garantez, a admiration o doa ann dud fidel evit ar veleyen-ze, guir vinistred da Jesus-Christ. Ar veleyen euz an amzer presant a zo er memez santimanchou evelto. Pegement e tleomp enori hor beleyen hag ho c’haret. A vihanik em euz hen great ; bet oun bet etouez an aotrounet beleyen abaoue va iaouankiz ; hag ho darempret en deuz imprimet doun em c’haloun eun doujans, eur respet ar vrassa evit ministred Jesus-Christ. Dezo, goude Doue, va zad ha va mam, e tlean an oll vad em euz great e va buhez. Va oll c’hoant, va oll desir oa antreal va unan er velegiach ; n’em euz ket bet ar bonheur-ze, n’em bo ket. An Aotrou Doue en deuz va eprouet euz ar fœçon trist-man ; esperans em euz e servicho d’in evit gounit ar baradoz.
Evel-ze bezet gret.