Istor Breiz, 1893/Rann 17
Paotret Plouieou a lavare :
Deomp-ni da c’hout hon digare.
E Kemper d’al ma erruzont…
Diskaret Leiz a dier,
Nemet hini eskop Kemper ; hini Rosmadec…
(Barzaz-Breiz).
An dug Per ha Francesa Amboaz, he c’hreg, a veve evel breur ha c’hoar ; ho zy oa evel eur gouent, ha rei a reent d’ar bobl ar skuer euz an oll vertuziou.
Per II, evit kaout arc’hant, rag he vreur Fanch daou en doa gret dispignou braz, a zonjaz, dre guzul an dud vraz, sevel eun dail nevez, e 1451. Pa glevaz an dugez vad an dra-ze, mont a reaz da gaout he fried hag en eur gozeal brao outan a reaz dezan chench sentimant. Per, mad e kenver ar bobl, a zervichaz Doue hag a reaz kalz aluzennou. Parcens subjectis, devotus, largus egenis.
Pa gouezaz an dug Per en he ziveza klenvet, ar vedisinet a lavare na hellent ket he barea ; kuzuliet oa da c’halvout kelc’herien pe sorcerien. Guelloc’h din, eme an dug, mervel a berz Doue evit beza pareet dre c’hallout an diaoul.
Francesa Amboaz, an dugez eürus, lakeet e renk ar sænt gant hon Tad santel Pi IX, ha roet gantan da batronez d’ar Vreiz, en deuz bet kalz da c’houzanv en he buhez. Savet oa bet gant eur zantez, Janet a Vro-C’hall (ar Frans) pried an dug Jan V. D’an oad a bemp bloaz, Francesa a rede gant eur garantez vraz da gichen an dugez Janet pa ziztroe euz a gomunia ; ha diskuez a ree, en oad tener-ze, kement a garantez evit Jesus e Sakramant an Aoter, ma oe roet aotre dezi da vont eur veich an amzer d’an Daol Santel gant an dugez, rag houman a gomunie aliez. An deveziou ma komunie, oa deveziou eüruz evit an dugez vihan. Mervel a reaz er gouent e doa savet er Kouets, e Naonet, hag a lavare aliez d’he leanezet : Grit ma vezo Doue karet ar muia ganeoc’h ha gant ho nessa ; an dra-ze da genta ! « Santez Francesa Amboaz, dugez mad ha santel, pedit evit ho Preiz, gant aoun ne ve servichet an Diaoul eni muioc’h eget Doue ! »
Tostaat a ree an amzer ma vije staget ar Vreiz euz rouantelez Frans. Kals a duchentil a ie da chom da Baris hag a zileze ho bro, ha mez o doa da gomz brezonek ; ar c’hiz gallek oa ar c’hiz karet. Kals a Francisien a brene douar e Breiz, hag a reize ho merourien hag ar re a bae tail dezo, dre lezennou gallek. An dud-man, boazet d’ar c’hiziou ha d’al lezennou brezonek, ha da gaout tuchentil breton evit ho mistri, a n’em zavaz a enep an dud nevez-ze. Parrez Plouie, e kichen Keraez, oa an hini genta d’ar gombat.
« Malloz ru, eme ar Vretoned, var an duchentil nevez, rederien Gall, ganet e korn eur park balan, na zellont. mui euz ar Vreiz. »
Dont a rezont da Gemper da gomz gant ho aotrounet. Ar reman, elec’h ho selaou, a lazaz tregont anezo. Tri mil den divar ar meaz a n’em daolaz neuze gant arraich var Kemper, ha lakaat a rejont an tan e ker, ken a grier : Aiou, aiou, paotred Plouieou ! An tyez oa diskaret, nemet hini an eskop, an aotrou Rosmadek, mad evit an dud divar ar meaz. An eskop a ie dre ger hag a lavare dezo : « Paotret Plouieou, it var ho kiz ; na vo torret mui ar c’hiz breton.» Ar re-man a zentaz outan, rag, emeent, an aotrou Rosmadek a zo euz goad rouaned Breiz hag a zalc’h mad d’hon c’hiziou,
Pa oa deuet paotret Plouieou e meaz euz a ger, e teujont da Bratanraz, e parrez Penharz. Tud euz a Gemper, o doa redet var ho lec’h, a reaz dezo tec’hout beteg eur prat, e kichen hent ar Pont ; eno oe lazet kement a Blouieziz, ma eo hanvet abaoue Prat-Mil-Goff. Iann hag he zaou vreur euz a Blouie a henche ar Blouieziz, hag ar reman a lavare da Iann epad ar gombat : Dalc’h mad, Iann, te vo dug a Vreiz.
An dug koz Arzur ne oa ket euz ar re o doa mez da veza Breton ; divoall a ree giziou ar vro, ha na blegaz morse he ben dirag ar roue a Frans. C’hoant en doa da gass kuit ar Saozon euz ho enezen ; d’he renta evel guechall d’ar Vretonet. Mervel a reaz re abred evit kement-ze ; mervel a reaz seiz miz goude ma oa bet disklæriet dug. M’en dije bevet pelloc’h, pe bet dug kentoc’h, na Francisien, na Saozon na vijent deuet a ben euz ar Vreiz.
An hini oa hanvet dug goude Arzur, oa Fanch, mab bihan da Iann pevare. Ne oa ket ker stard a galoun eget Arzur, ha pa varvaz, ar vro oa hanter kemeret gant ar Francisien. Ar Saozon, devet e Krozon en amzer an dug Per, oa bet pilet eno, dont a rejont e Leon, e kichen Brest, pa oa Fanch dug a Vreiz ; an dud divar ar meaz hag an aotrounet Kimec’h, Rosmadek, Tyvarlen ha Pratanraz ho c’hassaz kuit buhan avoalc’h.
Per Landais, mab eur c’hemeneur euz ar ger a Vitre, oa deuet da veza mignon braz d’an dug Fanch, ha Guillou Gueguen oa mignon braz da Landais. Nikun anezo ne oa mignon d’ar bobl, rag ho daou oant fogerien ha didruez evit ar re na blijent ket dezo. Lakaat a rejont Chauvin, den prizet ha karet gant an oll, da vervel gant an naoun, ar ienijen hag er glac’har, ha d’he vugale mont da glask ho bouet. Ar re genta euz an duchentil a n’em unanaz gant ar bobl evit ober d’an dug kass kuit Per Landais. Kerouzere, Kermorvan, Molak, Pluskellek ha kals tuchentil all a zeuaz da gaout an dug. Hogen heman n’ho selaouaz ket, siouaz. Per Landais a reaz dismantra ho maneriou, troc’hi ho guez, hag a aliaz an dud d’ho laza evel loenet gouez. An dra-ze na reaz nemet direiza mui-oc’h-mui ar Vretoned ; dont a rezont e foul e porz ty an dug, hag ar bobl a zeuaz beteg an diri. Fanch a gassaz he vreur kaer, ginidik euz a Frans, da gomz d’ar bobl dre gaer. Heman, teo ha lard, en doa beac’h o tremen etouez ar bobl-ze, na heane da ioual evit ma vije roet dezan Per Landais d’he bunissa. O tont en dro, ar chondt gallek a lavaraz da Fanch : « Aotrou dug, guelloc’h ve din beza roue var deg kant mil loen gouez eget beza roue ho Preiziz ; ret eo deoc’h roi dezo Landais, ar c’henta ar guella. » Neuze an dug Fanch, o kemerout he vignon Landais dre an dorn, he roaz d’ar bobl, oc’h he bidi da ober trugare dezan. Raktal oe barnet ha krouget.
Koulskoude Fanch an daou oa eun dug mad, gouiziek hag a garie an dud a labour mad. Savet en doa eur skol brudet e Naonet. Fanch en deuz digasset e Breiz tud da voula al leoriou. Er bloaz 1490 oe moulet, e Guenet, brevial ar veleyen, gant Fanch Hailbrun, hag er bloaz 1499 Iann Kalvez a voulaz leor Katholikon, brezonek, gallek ha latin.
En amzer an dug Fanch a veve Mikel Koulm, pe Kolomb, euz a Leon ; heman a gizelle ar mean. Fanch a garie kement he zujidi ma oe guelloc’h gantan guerza he draou kaer, kemer arc’hant var he zanvez, eget sevel founcher braz.
Eun devez en em gavaz gant eun den paour, hag o veza kustum da gozeal gant kement hini en em gave var he hent, n’euz forz peger paour e oa, a c’houlennaz digant heman da belec’h a ie ? An den paour, heb sonjal piou oa nep a barlante dezan, a respontaz : Mont a ran d’ar ger dosta evit kaout arc’hant euz an daou-man ; va greg vo lakeet da servicha, ha va c’hillok vo guerzet bremaik evit sikour pea an dug. Avoalc’h en devoa klevet an duk Fanch ; difen a reaz pea an dail-ze ken. Ne oa ket guisket kaer ha ne oa ket pinvidik, hogen ne oa ket er vro eun den braoc’h a gorf, na guelloc’h a speret hag a galoun. Be en deuz ive kemeret soursi euz istor ar Vreiz. Allaz ! ne oa ket nerzuz avoalc’h a enep an dud a gundu fall : an dra-ze a reaz malheur ar vro. Dug a oe epad 30 vloaz, abaoue 1458 beteg 1488.
Setu m’euz breman da lavarout deoc’h istor ar Vreiz deuet da veza staget euz rouantelez Frans. Ar brezel oa diskleriet d’an dug a Vreiz gant ar Francisien, hag e teujont e Breiz dre dri hent : dirag Ploermel, Guenet ha Naonet. An dug a velaz neuze skler a felle d’ar Francisien lammout he vro digantan ; galvout a reaz he bobl d’he zifen. Kemerout a reaz, dre an dorn, he verc’h Anna, en doa neuze daouzek vloaz. Dont a reaz ganti en iliz, ha neuze a reaz dezi toui, dirag an aoter, ne lezje biken ar Vreiz da vont gant ar Francisien na gant pobl all ebet. Lod euz an noblans a douaz ive. Ar Francisien a dostae mui-oc’h-mui. An dug oe tost da goueza etre ho daouarn. Pemzek kant Breton, ar groaz var ho zok, a zeuaz euz a Voerand da Naonet evit savetei an dug. Pemzek kant oa neubeut enep ar Francisien ; an dud divar ar meaz a zeuaz gant filc’hier ha benvijou a bep doare da zikour ar Vretonet ; ar Francisien oa pilet evit ar veich-ze. Trec’het euz eun tu, dont a reent euz eun tu all. Lavarout a rezont d’ar re Roazon : « Digorit deomp ho toriou. » Ni n’hon deuz aon na dirag ar roue, na dirag ar Francisien, emee an dud a Roazon.
Koulskoude, ma dije padet ar brezel, ar Vreiz ne dije ket harzet. Eun emgann braz e kichen ar ger Sant-Aubin a reaz fin d’ar brezel.
An dug a skrivaz d’ar roue a Frans evit kaout ar peoc’h. Ar roue n’en doa ket a c’hoant d’he ober, rag gouzout a ree a helle kemer ar Vreiz, ker skuiz e oa ar vro gant ar brezel. Gui Rochefort, denchentil a Franç, leun a furnez hag a lealdet, a lavaraz : « Doue en deuz roet deoc’h ar rouantelez a Frans, ar Vreiz ne ket deoc’h. Perag lemmel ho leve digant ar re all ? Grit ar peoc’h gant an dug a Vreiz. » An den fur oa selaouet ; ar peoc’h oe gret. Koulskoude, ar roue a Frans a viraz gantan Sant-Malo, Dinan ha Foujer. An dug Fanch a varvaz gant an anken.
Ne oe ket stad truezussoc’h eget hini ar Vreiz, pa varvaz an dug. Ar Francisien na reent van evit ar peoc’h. Ker paour oa deuet ar vro dre ar brezel, ma na oa evit moneiz nemet tammou ler elec’h arc’hant. Eur plac’hig a zaouzek vloaz, Anna he hano, oa karget da zivoal ar vro : hi a ouie ar grek hag al latin, hag a skrivaz, da unek vloaz, Istor-ar-Vreiz.
Rohan, an hini huella euz an noblans e Breiz, a heulie ar roue a Frans enep he vro. Prins divirion [1], evel lavar eur verz euz he amzer. Pa zeuaz Rohan gant ar Francisien evit kemerout Guengamp, oe lavaret dezan : « Na vo digoret deoc’h an nor nemet pa laro an dugez Anna, dezi eo ar ger-ma. » Gouiket, divoaler ar ger, o veza bet gouliet, he c’hreg, Tomina al Lean, a reaz labour he goaz.
Anna oa klasket da zimizi gant kalz a brinset. Unan anezo, Albret, oa koz ha divalo braz, c’hoant en doa da gemer Anna en despet dezi, hag hi, evit tec’het dioutan, a bignaz var varc’h hag a ziredaz dirazan.
Charlez, roue a Franz, a gemeraz neuze eun doare guelloc’h da zont a ben euz ar Vreiz. Goulen a reaz Anna da bried. Pa oa lavaret an dra-ze da Anna, en doa neuze pevarzek vloaz : « Penaoz, eme-hi, hallin karout unan en deuz gret kement a zroug d’am bro, ha gret din eur brezel ker kalet ? Roet em euz va ger d’am zad na zimezfen biken da eur Gall. » Ar re goz a lavare dezi n’he doa nemet an dimizi-ze evit savetei he bro hag he buhez. Neuze Anna a stouaz he fen ; d’ar c’huerc’h a viz du 1491 a drokaz he c’hurunen a zugez evit an hini a rouanez.
En despet ma oa demezet enep he c’hoant, Anna, evel eur guir Vretonez hag eur guir gristenez, oa evit ar roue a Frans ar guella pried. Pa zeuaz da veza intanvez, dont a reaz en dro etouez he Bretoned muia karet ; ar roue nevez n’en doe ket a beoc’h, kent n’en dije eureujet gant an dugez a Vreiz.
Anna fur, devot, euz eur vuhez direbeich oe karet hag estimet dreist gant ar roue, Louis XII he galve gant karantez he Vreizadez.
Epad ar pemzek vloaz ma oe Anna pried Louis XII, lakat a reaz da ren e palez Bro-C’hall ar memez giz e oa bet e palez ar Vreiz, en amzer Jannet a Frans ha Francesa Amboaz. Eno e vije kelennet ar merc’het iaouank da ren eur vuhez fur ha divlam ; desket e vijent var ann oll skianchou mad. Anna, goude he deveriou a relijion, a dremene he amzer gant ar merc’het iaouank-ze, o labourat gant an nadoz pe gant ar verzid ; hi a gomze ker brao ma o doa plijadur da zont da gozeal ganti, kanadet ar Rouanet, ha kannad hon Tad santel ar Pab, an eskibien, an dud gouiek, ar skrivanourien, an dud a ree guerziou kaër. Ne savaz trouz ebet morze etre ar Roue Luiz hag ar rouanez Anna, nemet pa reaz ar roue-man brezel d’hon Tad santel ar Pab Jules II, e 1510. Goulen a reaz da genta digant ar roue gant kalz a zaëlou senti ouz ar Pab : ar roue n’he selaouaz ket ; neuze hi a lavaraz d’ar Vretonet diskuez dre skrid ho melkoni.
Goude-ze ne oa mui duget e Breiz. An dugez Anna oa karet gant ar Vretoned ; n’ho deuz ket allet he dizonjal. Roet ho deuz he hano da galz a lec’hiou ; ha kalz chapeliou a zalc’h he donezonou.
An dugez vad-ma na dremenaz devez ebet hep kemer sourci euz he fobl. Mervel a reaz da seiz vloaz ha tregont. He c’horf a jomaz ker kaer ha ker fresk var ar vazkaon, ma lavare an dud oa an dra-ze ar rekompans euz he buhez diviam. 1514.
- ↑ An duget Rohan o deuz gret kals a enor d‘ar Vreiz. Ar famill-ze a zo an hini genta etouez ar Vretonet ; karet hag estimet eo.