Istor Breiz, 1893/Rann 16
|
|
Mac’harit, merc’h Klisson, a zeuaz eur veich da gaout he zad, hag a lavaraz dezan : Pa eo bet ker sod an dug da lakaat he vugale etre ho taouarn, æz e deoc’h laza an dug bihan ha lakaat va re en he blaç ; va bugale zo bugale vihan da Charlez Bleiz, hag int bugale koant.
Klisson, o klevout he verc’h o komz evellen, a reaz diou pe teir gueich sin ar groaz, evel ma vije bet an diaoul dirazan. Tec’h kuit, emezan, gant eur voez ker kree ma spountaz Mac’harit, terri a reaz he gar o tisken re vuhan an diri.
Var dro an amzer-ze, er porz Kamelet, e Breiz-Izel, oa meur a lestr saoz, e miz kerzu 1402. Ma vijent bet adversourien, na vijent ket chomet pell eno. Deuet oant da glask Ianned, intanvez Montfort, a ie da zimizi d’ar roue Bro-Saoz. D’ar c’henta deveziou euz ar bloaz goude, dont a reaz ar brinses euz ar Fret da Gamelet, e parrez Krozon, evit ambarki var eul lestr saoz da vont d’he bro nevez. An eured-ze na reaz ket d’ar Vretonet beza mignon d’ar Saozon.
Oven Glendour, euz a Vro-Gall, a c’houlennaz Bretoned d’he sikour a enep ar Saozon.
Kals a Vretoned a dreuzaz ar mor gant ar baron Riek, da zikour ar Vretoned tremor. Daou borz euz a Vro-Saoz oa devet ganto, hag ar Saozon o veza deuet, evit en em venji, da attaki Brest, oa pilet gant dud ar barreziou var dro.
An amzer-ze zo bet ar falla evit ar Francisien. Ho roue en doa kollet he skiant-vad ; ar Saozon oa perc’hen euz an oll Frans, ha guelet oe eur roue saoz o tougen, ouspen he hini, ar gurunen fleur de lizen. Ar vro oll oa ravajet ; ne oa nemet brezel pe lazerez,
Kigourien Paris, elec’h laza loenet, a laze tud. An hini galloudek avoalc’h a ree d’ar bobl pea. An dug a Vreiz, deuet en oad, a glaske lakaat ar peoc’h ha dizamma ar bobl euz he boaniou. Doue oa hebken gouest da zavetei ar Frans. Furnez ha skiant an dug, peger braz bennag ma oant, na helle ket rapari malheur ar Francisien. Ar Vretoned hebken a jouisse euz eur peoc’h braz ; na oa guezet malheuriou ar Frans nemet gant ar re a heulie an dug pa ie da Baris. Trouz zo e Paris, a glever, eme an den divar ar meaz d’he amezek, ha lavarout a reont ar roue a Frans zo deuet ker paour ma na hell pea he voutou-ler, hag he zujidi zo goassoc’h c’hoaz.
Eur plac’h iaouank divar ar meaz, ne doa beteg neuze nemet divoallet al loenet, oa choazet gant Doue evit savetei ar Francisien.
Hi e deuz kasset kuit ar Saozon, rentet ar gurunen d’ar roue, hag ar peoc’h d’ar vro. He hano oa Ianned. Mont a ree d’ar brezel, ar c’henta atao, gant eur baniel en he dorn kleiz, hag en he dorn deou eur c’hleze, na c’hlebaz morse a voad. Pa en doa bet eun taol bennag, na ree van, rag Doue a ree kaloun dezi.
E kreiz ar peoc’h euz ar Vreiz, 1420, dont a reaz kelou oa bet paket an dug Iann gant Mac’harit Klisson, ha martreze e vije lakeet d’ar maro.
An dug oa bet pedet gant ar c’hreg fall-ze da vont d’he c’hastel ; dont a reaz heb aoun ebet. Pa oa deuet etouez bugale Mac’harit, ne oa ket lezet da vont kuit. Mac’harit oe divez avoalc’h evit hen insulti er prizon, hag o sonjal guelout ar gurunen var pen he bugale vihan, a lavaraz dezan ar c’homzou-man euz ar Magnificat : Deposuit potentes de sede et exaltavit humiles.
An dugez, pried Iann, o velout kement-ze, a zeuaz gant he bugale iaouankik flamm, guisket e du, da ginnik d’an duchentil dastumet e Guenet, he oll draou kaer evil pea ar soudardet. N’en doa ket ezom da lavaret muioc’h, ar Vretoned a felle dezo kaout an dug er meaz euz ar prizon. Oll gerriou, oll madou Mac’harit hag he bugale oa kemeret hag hi paket gantho. Rannet oe oll madou Mac’harit d’ar soudardet ; ha Guillou, unan euz he bugale, exilet, a vouelaz kement he vro karet ma gollaz ar guelet. Evit trugarekaat ar Verc’hez da veza hen diouallet er prizon, an dug Iann en deuz laket sevel eun iliz kaer er Folgoat, e kichen Lesneven, var bez eun den innosant, a garie kement an Introun Varia. En he amzer ive e varvaz, e Breiz, sant Visant-Ferrier, sebeliet gant an dugez he-unan.
Iann a varvaz e 1442.
Pa oa Fanch kenta dug a Vreiz, oa eur benherez euz an ti braz Rohan, hanvet Francesa Dinan. Koant oa, penvidik ha iaouank flamm ; n’he doa nemet pevarzek vloaz.
Estimet hag enoret oe abalamour m’an doa braouentez ha pinvidigez, hag abalamour da ze a oe pen abek euz a kalz a valeuriou. Maget oa bet assamblez gant Arzur, pe Arthur Montauban, denchentil ker koant hag hi ; en em garet a reent ho daou. Euz ar pez zo gouezet euz ho istor, ec’h heller sonjeal n’int ket bet diorroet gant relijion avoalc’h, rag m’ar vijent bet douget mad d’ar relijion, en despet d’ar ran-galoun o deuz allet santout euz ho disparti, na vije ket bet kement a valheuriou abalamour dezo ho daou : dibaod eo guelout tud iaouank en em garout e Doue. An dug Fanch, a garie kals Montauban, hag a c’hoantee he zimizi gant Francesa ; Jili, breur an dug, o tont euz a Vro-Saoz, a velaz Francesa, hag he goulennaz da bried. An dug na roaz ket he c’hrad-vad d’he c’houlen.
Jili a zemezaz neuze ganthi, en despet d’he vreur ; hag evel ma oa an dug e koler, evel just, ec’h en em dennaz gant ar plac’h nevez, e kastell Guildo, a oa dezan he unan. Ouspen, goulen a reaz digant he vreur he lod euz he zanvez. Arzur, den leun a dechou fall, ne oa ket eur Breton mad, mantret oa he galoun pa oa bet lammet digantan he vuia-karet, kaout a reaz an tu da lakaat kassoni etre an daou vreur.
Eun istor goal trist em euz da lavarout deoc’h aman, va mignounet, proui a raio deoc’h beteg pelec’h ar ioulou fall a hell kundui an den, pa n’ho c’hombater ket, hag etouez ar passionou pe dechou fall an den, n’euz ket goassoc’h eget an avi hag ar venjans.
Arzur Montauban a hellaz dont a ben da lakaat an dug Fanch, den jalouz pe avius, da gredi a laboure he vreur Jili da gemer he dron.
Fanch a reaz barnout Jili ha goulen a ree he varo. Mæz ar varnourien breton na oant ket nec’het d’ober eur seurt torfet. Per ha Jili en em daolaz da dreid an dug evit goulen trugarez, ha kaloun an dug oa tenereet evit eun neubeut.
Ar prins Jili oa bet kelennet e Bro-Saoz, hag be en doa en he dy mevelien saoz, a garie kalz ha na blijent tam d’ar Vretonet.
An dug Fanch a roaz urz dezan da gass kuit ar Saozon euz he gastel. Jili na reaz man evit an dra-ze. Fanch, dallet dre ar goler hag ar gassoni, a lakeaz en he ben d’he lakaat e prizoun ; n’hen dije kavet Breton ebet d’ober kement-ze, reet oe dezan goulen soudardet digant ar roue a Frans evit-ze. Ar prins Jili oe paket æz avoalc’h, rag sonjeal a ree n’en doa ket ezom mui da gaout aoun rag he vreur.
Arzur a Vreiz, yountr d’an dug ha da Jili, a rebeichaz d’ar roue a Frans klask diskar goen an duget a Vreiz, ha kuitat a reaz deoc’h tu Paris evit dont e Breiz da zavetei he niz Jili. Arzur a Vreiz, en despet d’he oad, rag koz a oa, en em daolaz da dreid an dug Fanch evit goulen buhez he niz.
Kaloun an dug oe kaletoc’h eget an dir. Na bleo guen he yountr, na daelou he zaou vreur, na reaz dezan truez ebet evit he voad. Hag, e leverer, n’en doa ket a vez da ober goab anezo. An dug ne hellaz ket ober barnout he vreur, rag ar Vretoned o doa disklæriet n’ho dije biken lezet laza ar prins Jili. Ma na oa ket bet ar prins iaouank fur na sentus, n’en doa ket koulskoude meritet ar maro.
Fanch, o velout na helle ket lakaat kondaoni he vreur, rag ar Vreiz oll a c’houlenne he savetei, a reaz lakaat he vreur Jili e prizoun e kastel la Hardouinaye, hag he roaz da virout d’he voassa enebour Arzur Montauban ! Heman koulskoude oe guelloc’h e kenver Jili eget he vreur propr. An dug a lavaraz dirag daou zen : Me garfe guelet va breur o font d’ar baradoz. Avoalch oe evit lakaat an daou zen-ze da glask laza Jili en eur ampoesoni he vouet. Jili na varvaz ket var an taol. Neuze oe diskennet en eun toul tenval, ha leiz, hag e oa lezet da vervel gant an naoun. Eur c’hreg iaouank divar ar meaz, o veza klevet klemmou truezuz, a ziskennaz e kichen an toul, ha bemdez a zigasse dezan eun tam bara du ha dour, dre toul eur prenestik ; setu aze magadurez eur prins a Vreiz.
Jili a n’em gave semploc’h bemdez, goulen a reaz digant ar c’hreg-ze hag hi a halje klask dezan eur c’hoessor. Eur manac’h n’en doa ket aoun da zisken en toul, hag o tostaat he skouarn euz ar prenestik a zelaouaz koession ar prins o font da vervel. Neubeut goude, an dug a Vreiz a dremene, gant he heul, trez Sant Mikel. Laouen oa, rag gouneet en doa var ar Saozon, ha komz a ree gant levenez d’an duchentil oa en dro dezan. An abardaez oa ; dont a ree tenval, rag an noz a dostae. Guelet oa koulskoude var eul lec’h huel eur manac’h o hedel an dug hag he heul. Pa oant deuet tost dezan, an den Doue a c’houlennaz komz gant an dug he unan. « Aotrou dug, emezan, ho preur Jili zo maro ; ha galvout a ra ac’hanoc’h da varnedigez Doue a ben daou ugent devez. » O klevout kement-ze, an dug na gomzaz mui gant levenez. Leun oa a dristidigez ; ha daou ugent devez goude, mont a ree dirag Doue. Ra ve bet gret trugarez dezan !
An hini oa bet ar pen-kaus euz maro ar prins Jili, da lavaret eo Arzur Montauban, a n’em dennaz euz ar bed ; Doue hebken a hell guelout e goelet ar c’halonou, hen a oar ma oe guir ha sincer he binijen. Mervel a reaz arc’heskop a Vourdel.