Istor Breiz, 1893/Rann 12
|
|
Cetu e m’oun o vont da lavarout deoc’h c’hoaz istor eur minor maleürus karet dreist oll e Breiz. Maro oa he dad araok na oa ganet. Ar roue Bro-Saoz oa leun a gassoni evit he vab bihan araok zoken ma oa deuet er bed. Petra raio ar paour-kez mam evit dioual he bugel ? Ar Vreiz a blege dirag ar Saozon. An Aotrou Doue na zilezaz nag ar vro nag ar minor. Pegement a bedennou ne oa ket gret e peb iliz dirag peb aoter, nag a c’houlou koar allumet evintan dirag an oll zent euz ar baradoz ! Ar Vretoned a lavare : Mar ro Doue deomp eur paotr, hanvet a vezo Arzur, evel ar roue braz ; ha dont a raio marteze evel-t-han da drec’hi ar Saozon ! Ar roue a Vro-Saoz a felle dezan e vije roet d’an dug bihan he hano, ma vije galvet Herri. En despet d’he oll c’hallout, na hellaz ket gounit an dra-ze ; rak d’ar zul Fask vintin, an tregont a viz ebreul 1187, ganet oe eur mabik e Breiz, ha galvet oe Arzur. Nag a laouenedigez ne oe ket neuze beteg en diveza kerriou euz ar Vreiz pa zone ar c’hleier e peb iliz ! Kaer e peffe, eme an dud divar ar meaz, hon paotr-ni a zeuio a ben euz ar Saozon. Ne hellaz, siouaz ! beza koz avoalc’h evit hen ober. Koulskoude euz ar pez a reaz en he oad tener, a heller lavarout ne oa ket en em dromplet ar Vretonet pa hedent traou kaer euz ho dug Arzur.
Ar roue milliget Bro-Saoz a varvaz, hag he vab Richard Kaloun-Leon a lezaz Breiz e peoc’h, epad ma oa oc’h ober brezel en Douar-Santel. Konstansa, mam Arzur, a reaz kelen he mab gant Guehenok, eskop Guenet. Richard, deuet en dro en he rouantelez, a zeuaz evel he dad d’ober brezel d’ar Vretonet, ha da lemel he vam digant an dug bihan. « Na gemerit ket sourci ac’hanoun-me, a skrive hi d’ar Vretonet, mæz mirit mad an dug ; outan e ma ar muia kassoni. Rag ar roue Bro-Saoz a lavar a vo he unan dug a Vreiz. » Arthur oe neuze kasset gant ar Vretoned da gastel Brest, evit he zivoal a enep he yountr, e 1197.
An duchentilet euz ar Vreiz a glaske an tu da gaout en dro mam an dug bihan. Anna a Vitre, merc’h unan euz ar re genta, en em ginnigaz evit choum er prizoun e lec’h an dugez, houman a hellaz neuze dont en dro d’he mab. Enor d’ar plac’h iaouank-ze !
Ar Saozon na oant ket atao ar re grea, en despet d’an drouk a reent neuze e Breiz ; arabat kridi kement-ze. Eun devez Richard Kaloun-Leon, ar muia brudet euz he amzer er brezel, oe pilet divar he varc’h gant Alan Dinan, Breton kalounek, a henche ar Vretonet mad, en eun amzer ken trist, rag kreoc’h a oant eget ho malheur.
Richard na oa ket eun den fall, eur galoun vad en doa. Guelout a reaz he niz Arzur, hag oc’h he gaout eur paotr ker chentil, e teuaz d’he garout. Evel-ze pa varvaz, na vankaz ket da lakaat dre skrid e oa rouantelez Bro-Saoz d’an dug Arzur, raz heman oa mab d’he vreur. An hini falla euz ar voen-ze oa Iann, breur iaouanka Richard, lezhanvet Ian-heb-Madou, abalamour n’en doa rouantelez ebet da gaout. Na c’houlennaz ket kaout an hano-ze. Ne vo ket diez, emezan, mirout ar rouantelez enep eur bugel. Heman ne vo ket guelloc’h louarn evidoun-me. Ar Saozon na vint ket kountant da gaout evit roue eun dug a Vreiz : dont a rin a ben anezan. Euz an tu all, ar roue a Frans, Filip, a lavare ivez : Dont a rin a ben avoalc’h euz eur paotr iaouank evel heman ; dimizi a rin anezan d’am merc’h, ha neuze a rin euz ar Vreiz ar pez a garin. Koulskoude Arzur, tenzor ar Vretoned, na golle ket kouraich : dont a reaz a ben da blijout d’ar roue a Frans, heb he leuskel da gemer tu ebet e Breiz, ha kundui a ree ker mad ar brezel ma oa tost da c’hounit var he yountr Iann. Heman, o velout na helle ket gouniz dre ar brezel, a fellaz en em gemer en eun doare all. Galvout a reaz Guillou Desroches, lavarout a reaz dezan : Ne ket brao guelout brezel etre ar yountr hag an niz ; ma na vije ket Arzur aliet fall, dont a rafe d’ober ar peoc’h ganin. Keit a ma vo etouez ar Francisien neuz ket a voyen d’en em glevout gantan. Red eo did, evit he vad he unan, hen digass din neuz fors penaoz. Neuze ar brezel a vo aichuet, ha na c’houlennan nemet mad dezan.
Desroches, pe sod, pe traitour, a gavaz an tu da baka an dug iaouank epad he gousk, hag er c’hass a reaz d’he yountr. Aichuet oa neuze evit ar minor. Lakeet oe er prizoun en eun tour huel, var bord ar mor, e Rouen. Eno oe klasket he laza a ben diveich ; en em zifen a reaz he unan enep ar vourrevien gant eur bank ebken en he zorn. Arzur oa eur paotr ker koant, ker mad, ker karantezuz, ma lakaaz d’he garout he voard, ar falla den en doa kavet Iann evit divoal he niz. Heman oa carget d’hen renta dall. Morse an den-man, ker fall ma oa, na hellaz kemer varnezan he unan, evit ober kement-ze. Iann hebken a choumaz kriz he galoun ; rak be en doa eur rouantelez da gaout dre varo he niz.
Nag a dorfejou na ra ket ober d’an den ar c’hoant da c’hounit madou ? Dre zorn he yountr he unan oa lazet Arzur ! Ia, gouelit, Bretoned, a glev an dra-man ; neuz ket kals a draou hag a dall muioc’h ho taelou. Arzur oa dihunet e kreiz he gousk, ret oa dezan disken beteg treit an tour, ha pignat er vag, e lec’h ma hellaz guelet dre sklerijen al loar daou zen ; n’hen doa ket bet amzer da anaout he yountr, pa oa skoet e poull he galoun, gant eun taol kleze. Evel-ze e aichuaz he vuhez maleüruz, hag e oa neuze distrujet ar voen euz an duget a Vreiz. 1203. Eur iouaden a venjans a n’em skignaz en oll vro. Na choumaz gant ar muntrer nemet rouantelez Bro-Saoz ; ar Vreiz oe miret outan. Alix, c’hoar Arzur, a oe dugez a Vreiz. Ar Vretonet o doa c’hoant e zimejfe da Herri Penthievr, euz voen Gurvand, eun den euz ar vro. Siouaz, Alix, o timizi gant Per a Dreux, a veskaz ar goad breton gant ar goad gallek. Ar Gall-ze en doa neubeut a zoujans evit an eskibien hag ar veleyen, ha ken divouiziek a oa euz lezennou ha giziou ar vro, ma zeuaz kals a Vretoned d’ober ar brezel dezan, evel Rohan hag he vreudeur Herve, Konan, ha Soliman Leon, Soudan ar Faou hag Herve ar Pont.
Konan Leon, a leverer, oa eun den ker kre ma torre pen eun den gant he zorn serret hag a laze eur marc’h en or skei var he ben.
Goude kement a valheuriou, oa poent kaout bloaveziou a beoc’h. Epad hanter kant vloaz, ma vevaz an dug Iann-ar-Rouz, na oe trouz ebet e Breiz. Ar peoc’h-ze a badaz pevar bloaz hag hanter kant goude he varo. En amzer an dug Iann-an-Daou, Arzur ha Jann-ar-Mad, an dudchentilet hebken a ie d’ar brezel ; an dud divar ar meaz a joume da arat ha da balarat an douar, ha peb hini a c’houneze ez avoalc’h he vara. Pa oe brezel er vro ar parkeier oa dilezet, an eost goastet, ha goude-ze dont a ree eur gernez bennag er vro.
Tri euz an duget a Vreiz, Per, Iann I, hag he vab Iann II, a ieaz d’an Douar-Santel e pelec’h sant Louis, roue a Frans, hag eun neubeut mad a duchentil breton, a gombate enep an Turket. Daoust d’ar peoc’h oa etre rouanteleziou an Europa, epad ma oa ar rouaned en Douar-Santel, martolodet gallek a zeuaz da lakaat an tan e Leon, e kichen Brest, ha goude ar re-ze, martolodet Saozon a zeuaz da voasta Lou-Maze. 1289.
Iann-an-Daou, dug a Vreiz, oa eet d’ar ger a Lyon, e Frans, evit guelout hon Tad Santel ar Pab, en em gave neuze er ger-ze. Digouez a reaz en amzer ma oa hanvet eur Pab nevez varlec’h an hini maro diveza. Ar Pab, o tont e meaz euz an iliz-veur, a bignaz var eur marc’h hag ar roue a Frans hag an dug a Vreiz a gemere he vrid an eil goude egile, evit ober enor d’ar Pab. Pa oant deuet e kichen eur c’hoz voger karget a dud o sellet, ar voger a zifreuzaz, hag o koueza var an dug a Vreiz a zraillaz he gorf. Mervel a reaz pevar devez goude. Ar roue a Frans oe skoet e tu ar pen, hag eur mean a vlonsaz gar hon Tad Santel ar Pab.
En amzer an dug Iann-ar-Rouz, e oe ganet e maner Kervarzin, e bro Landreger, eur bugel, bet eur sant braz, sant Youen eo, patron an advocadet. He dad oa Helouri Kervarzin, hag he vam a oa Kenkiz. Hi a lavaro aliez d’he mab : Ret e did beza sant ; hag hen a lavare dezi : Sant a glaskan beza. Hag, evit guir, bugel evel ma oa, ober a ree peb tra evit gloar Doue. Pa zeuaz en oad en em rentaz bælek ; ha neuz bet den mignon d’ar beorien evel sant Youen. Ho divoal a ree enep ar re disleal ; evel-ze oe hanvet Advokat an dud paour. Eun devez ma en doa roet d’ar beorien an oll draou en doa, a zeuaz eur paourkez da c’houll digantan an aluzen ; sant Youen a dennaz he gapot divar he ben hag hen roaz dezan.
Deoc’h-tu pa vije gret an eost, guerza a ree he id, hag ober a ree an arc’hant d’an dud paour. Unan euz he barossianis a lavaraz dezan : Perag na rit ket evel-doun-me ? na verzan va id nemet da ben ar bloaz, hag e c’hounezan pemp guech muioc’h evit na reet. — Me, a lavaraz sant Youen, a c’houniz kant guech muioc’h pa roan anezan d’ar beorien.
Eur veich ma oa o prezek e Locronan-Kerne, an aotrou Koatpont a ieaz e meaz euz an iliz pa bigne ar sant er gador. Sant Youen oc’h he velout a lavaraz a vouez huel : « Ma vije aman trompil an diaoul (ar biniou) ha teir pe pedir plac’h iaouank da zansal, e vije choumet hennes aman ; mont a ra kuit pa ve komzet euz a Zoue. Kastiet a vo er vuhez-man. » Hag evit guir an aotrou-ze oa sæziet en he gorf, ha ne gavaz ar iec’het nemet pa oe digasset var bez ar sant, goude he varo. Kals a vurzudou zo bet gret var bez sant Youen pe Ervoan, galvet gant ar Vretonet ar Bælek santel da Zoue.
Nez euz ket e Breiz, nez euz ket eunan
Nez euz ket eur zant evel sant Ervoan.
Enoromp ha pedomp atao ar zent en hon ezomou.