Freuzerien ilizou, diouallit !
An ilizou a zo deuet da veza tra ar gouarnamant, abaoue lezen an disparti. Evel-se e lavar, da vihana. Hogen, an ilizou, hep mar, a zo d’ar re o deus o savet. Ha piou eo ar re o deus savet an ilizou, nemet hon tud koz, o bugale, ha ni, warlerc’h hon tadou ?…
Mennoz ar gouarnamant oa digeri an ilizou d’an ebatou, d’an dansou, d’ar c’hoariou, da lidou protestanted, yudevien ha franmasoned, an eil warlerc’h egile, dioc’h ma vije goulennet. Allaz ! digoret eo bet o daoulagad da ganfarded Pariz, p’o deus gwelet pebez enebiez a zo bet great d’e vevelien eat dre ar parreziou da ober an invantoriou. Petra c’hoarvezfe eta ma falvezfe d’ezan o zerra ?… N’hell ket eta mont d’ezo holl war eun dro, daoust d’e c’hoant direiz. Mes, neuze, a leverot, e lezo an ilizou e peoc’h, da vihana? Tamm ebet. Ar gouarnamant a zo deuet da veza perc’hen da holl ilizou Frans. D’ezan eo eta ober ar pez a zo red evit miret outo da vont da fall, evit miret outo da goueza en o foull. — Hag her gray ! eme veur a hini. — Her gray, a livirit ? anat eo, tud keiz, n’anavezit ket kalon an dud diaoulek-se ; anat eo n’ouzoc’h ket pegen founnus eo ar gasoni a zo o vaga ar franmasoned enep an Iliz santel, savet hag harpet war Jezuz-Krist… Ar gouarnamant a aozo an ilizou ? A ! va zud kez, ne lennit ket ar c’hazetennou, panefe-ze e welfec’h e lez anezo da vont da fall, ha neuze e lavar teuler anezo d’an traon. — O ! eme c’houi, re a livirit aze ! — Tamm ebet ! Setu ama ar pez a zo en em gavet en eur barrez eus eskopti Sens. Ar memes tra, evit doare a c’hoarvez e meur a hini-all, ama hag a-hont, dre bevar c’horn ar vro.
Er barrez se eta ez oa eun iliz koz, eun iliz eus ar re gaera, eun dudi gwelet peger kizellet oa bet en amzeriou a feiz. Hogen, dre na falveze ket da guzuilherien ar gomun ober tamm adnevezi ebet war he zro, an iliz a zoa deuet da veza fall.
Deuet oa an heur ma ranked aoza pe dilezel ar paour kez iliz. An aotrou Person a ginnigas daou vil lur destumet gwenneg dre wenneg e touez e barresioniz. Goulen a reas digant kuzuilh ar gomun nevezi an doen. Hogen, ar mear, war ali ar mestr skol, ne lavaras grik ebet d’e guzuilherien, ha ne fellas d’ezan nag ober na lavaret netra, abarz gwelet eun « architekt ». Galvet e oe unan. Hogen, ar pez a dlie c’hoarvezout a c’noarvezas. Kerkent ha ma ’z eas en iliz, e lavaras e ranked he diskara. D’ar 15 a viz mae 1902, e kasas d’anti-kear e ali lakeat dre skrid.
Easoc’h oa brema d’ar mear sevel en e zav dirak ar guzuilherien, d’an 19 eus ar memes miz, evit lavaret d’ezo e ranked serra an iliz, da c’hedal he zeuler d’an traon. Gwelet a rit, Bretoned, va c’henvroïz ker, n’eo ket diesoc’h eget an dra-ze… N’em eus ket ezom da lavaret d’eoc’h e oe kavet mat ali an Aotrou Mear !
— Deomp d’ezi gant petrol pe gant poultr min ! a lavaras unan.
An ali kaset da Bariz ha da Aoser a oe kavet dispar gant ar Gouarnamant ha gant ar prefed.
Daoust n’oa ket bet lakeat an taboulin da ober tro-kear evit embann ar c’helou edo an iliz o vont d’an traon, unan bennak a glevas, hag a reas eul lizer d’ar prefed da c’houlen truez evit an iliz kondaonet d’ar maro abalamour d’he c’hozni. Al lizer a yeas a zourn-da-zourn, a di da di, hag a oe dizale goloet a hanoiou. Ennan e lavared n’oa netra ken nemet an doen a gement en divije ezom da veza adnevezet, oa gouest ar mogeriou da badout c’hoaz meur a gant vloaz. Kinnig a reant-i ive mil lur d’ar gomun evit roi dourn da baea ar mizou. Hag evit echui, e peded ar prefed da zigemeret doujanz ar barresioniz.
Talvezout a rea ar boan ober kudou da dud evel-se !… Ar prefed, na petra ’ta, ne reas van eus al lizer-ze. Daoust hag ar gouarnamant a ra forz eus santimanchou eur barrez ? Ar vinistred a lavar eun dra, hag ar prefeded, o mevelien, n’o deus tra da ober nemet bale dillo… gant an hent merket d’ezo… e Pariz ! Teuler evez ouz eun « toull el leac’h ma vez prezeget ar c’hredennou diskiant, ar gaou hag an diouiziegez ? evel a skrive ar gazeten l’Yonne… Alo ’ta !…
Setu eta ar mear, an Aotrou Mear, oc’h en em glevet gant
an antrepreneur evit freuza an iliz. Rei a reer ali da fablig Sant
Maoris — ar barrez edo warni an iliz goant, bet iliz parrez gwechall
— da gemeret an arrebeuri. Ha p’en doa an Aotrou Person
tennet an hanter anezo ermeaz, e oe gwelet ar mear, ar sitoian
Gallet, o tont da lavaret chom a-zav : ar pez a jome en iliz, emezan,
a zoa d’ar gomun !!!… Setu eno lezennou !…
Ar fabliged a glemmas, ha setu ma oe roet d’ezo an traou santel.
Hogen, ar fablig a rank paea an holl frejou a zo evit kas ha digas an traou, arrebeuri, skeudennou ha traou-all, lakeat, Doue a oar e pe stad truezus ! Evit al labour heuzus-se a lavared beza padet wardro dek dervez, pa n’en doa padet nemet daou, e c’houlenned daou c’hant lur digant ar fablig !!!
Hag evit diskouez pegen dizakr oa al labour, e oe boulc’het da zeiz gouel Maria Hanter-Eost !…
Goude kemend-all a fallentez, daoust ha kavet e vezo c’hoaz unan bennak hag a gavo da rebech d’eomp abalamour ma lavaromp ha ma tiskouezomp ama warlerc’h, penaos eo kouezet dourn Doue war ar re o deus saotret e di ?
Gallet, ar mear, en deus bet eur maro an trista ; evel kollet en doa e benn, ha dalc’hmat e seblante d’ezan gwelet sent an iliz goz oc’h ober prosesion endro d’al leac’h ma edo gwechall. Seblantout a rea d’ezan e rankche, evit pinijen, kredabl, chom betek fin ar bed da zelaou ar c’hleier lakeat bole enno gant tud ha n’helled ket o gwelet. Ha neuze, dre ma komze, e zaoulagad a veze dispourbellet, digor bras evel brennikennou ; hag e save e zaouarn evel evit kas pell dioutan ar weladen gasaüs. Yudal a rea kentoc’h evit na glemme. Araok koueza en e dremenvan, e teuas d’ezan eur berad skiant vat, hag e lavaras :
— « Na petra eta am eus me great da Zoue ? »
Unan bennak a respontas :
— « Gwap hoc’h eus great outan. »
Mervel a eure en e bec’hed, ha kaset e oe d’an douar hep beleg, na kloc’h, na kroaz, na peden, d’an 3 a viz gwengolo 1905. N’oa ket c’hoaz peurgaset kwit atrejou an iliz koz, pa groge ennan, evit an dro genta, e glenved iskis.
Kazetennou ar c’harter a lavar ouspen e varvas e vugale er pemp bloaz, hag ar re anezo a zo bet espernet gant an Ankou a zo deuet da veza diot.
Ar sitoian Frappé, an hini a c’houlenne diskara an iliz a dennou-min pe gant petrol, — a zo maro seizet, ha kaset ive d’an douar evel… eul loen.
Ar mear nevez, an aotrou Lefèvre, en deus, a leverer, nevez gwerzet ar c’hloc’h, a zo astennet war eur gwele a boan.
Hag ar re-all o devo o zro.
N’eo ket en aner e reer gwap eus an Aotrou Doue ! Lezel a c’hell ar re fall da gaout an treac’h eur pennadig ; hogen, abret pe zivezat e teu e dro, ha neuze, siouaz ! e sko kalet a wechou.
Ali d’ar re a fell d’ezo asten o c’hrabanou war an ilizou pe ar c’houenchou.