Dourn Doue
Maner Kergolvan a yoa henvel oc’h neiz koz eun er, gwall-gaset gant an avelou abaoue meur a gant vloaz, ha, kaer o doa, n’hellent ket dont a-benn d’e ziskar. Gellout a reer lavaret e oa diazezet mat, rak er c’horn-ze eus ar vro, ar barrou-avel a vez kalet, o veza m’eo ken diwisk ha ken dispak. E welet a read a bell, a veur a leo zoken, en despet d’ar gwezigou treut a glaske sevel d’an nec’h o skourrou noaz en-dro d’ar mogeriou duet.
Eur sterig sioul a rede he doureier e-harz ar grec’hen ; sioul en hanv, houma a deue er goanv da veza trouzus, ha kement a waziou a deue da veti ma ranke asten he naoz war ar prajeier a dro war dro, o kas ganti an nebeut bodou haleg plantet gant ar verourien war he c’hostou.
Pell, pell bras araok ez oa bet eur chapel hag eur beleg er maner. Hogen, mar doa bet tadou koz an aotrou o stourm oc’h an Turked, mar doant bet kalonek er brezel enep an hugunoded, ma n’o doa ket bet aon o rei goudor d’eur beleg epad an Dispac’h vras, an aotrou a Gergolvan, diveza perc’hen ar maner, en doa diverket enor an amzer goz ; derveziou a yoa ma veze gwelet ar banniel ruz dispak a-zioc’h an nor vras.
Kavet e oe tud da rei d’ezan o mouez evit ma ’z aje da Bariz da rei skoazel da gensorted re henvel outan, evit ober lezennou enep an Iliz hag an Ursiou santel.
Bepred e veze gwelet er penn pella eus an tu kleiz gant ar re muia livet e ruz. Ne gleved ken o tont eus e c’henou nemet : « Le cléricalisme, voilà l’ennemi ! Hon enebourez eo an Iliz, hag hon enebourien ar re a zo a du ganti ! »
Dre eun arvar, a weler a tigouezout stank a walc’h, markiz Kergolvan, ar pinvidig, an dijentil, ar « milioner », evel ma veze han vet gant an dud, ya, ar markiz dizoue ha digristen a yoa bet dimezet d’eur plac’h diwar ar meaz, kristenez gwir eo, hogen nebeut krenv en he feiz. Setu perak, eur pennad goude he eured, houma a reas evel he fried hag a gasas ar relijion da vale.
Doue kouslskoude a roas e vennoz d’an daou bried : eur-verc’h a c’hanas d’ezo, a oe roet d’ezi an hano a Anna.
He gwelet o kreski bemdez dindan o daoulagad setu ar pez a rea holl blijadur dijentiled ar maner. Hag ar baotrez vihan a c’hoarie, a gemere he ebad, evel ma ra peurvuia bugaligou he oad ; hogen, dalc’hmad koulskoude, dishenvel e kement-se dioc’h ar vugale all, e veze kavet el liorz, azezet, he daoulagad o para war an nenvou glas, henvel ouz eun den oc’h huvreal. He matez koz he devoa desket d’ezi lavaret pedennouigou berr ; he zud avad ne gomzent morse d’ezi eus an traou-ze hag edo o klask gouzout perak. Gwelet he doa ouspen n’ez ea morse he matez oc’h taol hep beza lakeat sin ar groaz en he c’herc’hen ; da zul e lakea he dilhad kaera hag ez ea d’ar vourc’h tosta a weled ac’hano ar c’hloc’hdi uhel anezi : ne rea ket kement-se a dra-zur dre urz, evit prena ar pez a yoa ezom da zibri, rak ar baner en deiz-se a jome a-istribilh oc’h an tach.
Hag an demezel a c’houlennas eun devez oc’h he flac’h :
— « Asa,da beleac’h eta ez eez da zul, gant da
zae gaer ? Ha perak ez eez evel-se da-unan ? »
« Mont a ran, merc’hig, da bedi Doue da gaout truez ouzomp holl, oc’h da dad, oc’h da vamm ; pedi a ran anezan evit ma vezi fur ha ma ri bepred ar pez a fell d’ezan ; mont a ran d’an oferen, ha te a deuio ganeo divezatoc’h, pa vezi brasoc’hik. »
Hag Anna a falvezas d’ezi deski pep tra gant he flac’h. Ne zaleas kel da zeski e oa bet krouet ha dasprenet gant Doue. Deski a reas ive misteriou bras ar relijion, hag eun dervez eürus, daoust da wall-lavarou he zad hag be mamm, e tigemeras eo be c’halon Hor Zalver Jezuz-Krist kuset en hosti zakr.
Meur a vloavez goude Anna a yeas da lavaret d’he mamm :
— « Mamm, eun dra ’m eus da c’houlen diganeoc’h, hag em eus aon ne falvesfe kel d’eoc’h he rei d’in, daoust d’ho kalon vad … »
— « Goulennit, bugel ker, hep aon ebet ; gouzout
a rit em eus roet d’eoc’h bepred ar pez a yoa
em galloud. »
— « Ha koulskoude em eus aon, ha va zad dreist-oll… »
— « Sonjet hoc’h eus dimezi, hag hoc’h eus aon ne blijfe ket d’ho tad ar muia karet hoc’h eus dilennet ? »
— « Gwasoc’h ’zo, va mamm. Gouzout a rit e karan hag ec’h heulian relijion ho tud koz. Klevet em eus bet ganeoc’h hoc’h-unan an taoliou kaer a rejont en Douar Zantel ha zoken en hor bro ; lavaret hoc’h eus bet d’in ive penaos e varvas an de mezel a Gergolvan deuet da veza leanez, taget gant ar c’holera epad m’edo o prederia gant ar glanvourien a vije anez da ze maro hep den war o zro. Ha ne gav ket d’eoc’h, mamm, e ve kaeroc’h an dra-ma eget kement o deus gallet ober an holl varc’heien deuet eus hor lignez ? »
Ar vamm a blegas he fenn ; kredi a-walc’h a rea beza kavet poell ar guden er pez a c’hoantea he merc’h Anna.
— « Ho tad eo, petra lavaro ? »
— « Fizianz am boa e rojec’h d’in ho skoazel. »
Daoust d’he buez nebeut kristen, an itron a Gergolvan a dalc’he e goueled he c’halon da zougen bri (estim) d’ar relijion a ra ar verzerien, ar gwerc’hezed hag an dud kalonek dare da rei o buez evit o nesa ; setu perak n’helle ket miret da veuli a spered nerz-kalon he merc’h.
O veza pouezet mad pep tra, e teuas zoken da veza leun a fouge gant he merc’h, hag e welas sklear dourn Doue er pez a c’hoarveze. An diesa ’vije ober d’an tad asanti, hen ar c’hannad ruz, an den fallakr en doa touet ober brezel d’an Iliz ha d’ar feiz kristen. Mont a reas d’e gaout evelato.
Ne vezo hini ebet souezet pa lavarin ez eas eur sac’had droug en aotrou a Gergolvan ; n’oa mui henvel oc’h eun den, lavaret e vije e oa deuet ar gounnar da gemeret stum den ; toui a reas n’ez aje morse e verc’h da leanez, da vihana keit ha ma vije hen beo. Kement-se a vije eur vez evitan, ha n’en doa ket a c’hoant e vije c’hoarzet gwap d’ezan evit eun dra ken diskiant war e veno. Ne gouskas ket eur berad en noz-se ; e spered a oe merzeriet gant huvreou spontus ; gwelet area e wele kelc’hiet gant eur maread saeou du, beleien ha leanezed, hag evit n’o gwelje ket e klaske trei e benn ; hogen, kaer en doa, rede oa d’ezan sellet oc’h ar skeudennou du a yoa dre-oll en e gambr.
An noz warlerc’h a oe henvel, nemet e welas ouspen e verc’h o ouela e-harz e dreid, oc’h hen aspedi da rei d’ezi e asant. An abaden-ma a badas epad eiz deiz ; ma kollas e nerz ha e yec’hed, dre ne gave mui tamm saour ebet gant e voued.
Setu ma lavaras eun dervez, droug bras ennan :
— « Mont kuit pa garo ! Ne fell mui d’in nag he gwelet na klevet hano anezi ! Ra gouezo va malloz warni ha war ar re holl a zo henvel outi ! Ra’z ay er-meaz eus va zi ! »
Hag ar plac’h yaouank a yeas eus ar maner, o pedi Doue da gaout truez oc’h he zad…
Meur a zervez a yoa edo ar Gannaded o klask an tu da zevel eul lezen da ziskar an holl ursiou leaned, relijiuzed.
— « Ar seurt tud-se, eme eur re, a zo eur riskl evit ar vro. »
— « N’hon devezo morse ar peoc’h, eme re-all, ma ne vezont ket stlapet e-maez ar vro, evel ma oe great gwechall d’ar Jezuisted. Ha neuze, da betra e talv buez ar venec’h hag al leanezed se sebeliet en o c’houenchou ? Pe seurt vad a reent ? »
En deiz se, an Aotrou a Gergolvan a yoa war e du mad. Gwaza ’zo, n’oa ket bet roet d’ezan an donezon eus ar prezegennou helavar ; e zoare koms a yoa henvel a-walc’h oc’h hini am holl, ha setu perak e kemere e ebad oc’h huchal : « Mad tre ! Mad tre ! Brao ! » pa felle d’ezan diskouez d’e vignoned o doa komzet a zoare.
An darn vrasa eus ar Gannaded a gavas mad a lezen, ha setu ma oe douget.
Eur pennad goude e oe skarzet ar c’houenchou : ar venec’h hag al leanezed a rankas mont da c’houlen goudor gant an estren, en harlu, ’leac’h ma oe great d’ezo eun digemer kalonek.
Hon dijentil ne bade mui gant al levenez a leunie e galon, C’hoantaet en divije mont gant pep lean ha leanez betek harzou ar vro evit hopal d’ezo : « Delit, setu aze hoc’h hent ! Beaj vad ! »
Lavaret a rea ez aje eur mare bennak, pa vije vak, da dremen eur miz pe zaou d’an Alemagn, war riblou ar ster vras a reer ar Rhin anezi. Plijadur en divije, emezan, o kaout dre eno eul leanez bennak eus a Vro-Franz, hag e komsche ganti eus gwall-reuziou he bro baour.
Hogen, klenvet a eure dres e derc’hent an deiz ma tlie mont en hent.
— « O, eme al louzaouer, an dra-ze n’eo netra ; c’houi a zo skuiz ; re a labour ! Eun nebeudig derveziou da repoz er zioulded, hag ar yec’hed a deuio d’an daoulamm. »
Ar vedesined a zo marteze brokus gant o meuleudiou. Daoust da ze ar re-ma a reas muioc’h eget holl louzou ar staliou. Ar spered a yoa muioc’h taget en hon dijentil eget m’oa e gorf, hag o veza ma krede beza pare, e pareas ive e gwirionez. Hogen ar vakansou a yoa eat ebiou, hag an amzer gaer ive.
— « Gwaz a ze evit an dro-vale, emezan ; ar pez a zo apellet n’eo ket kollet. Mont a rin er bloaz a zeu »
Er bloaz warlerc’h e oe votadeg hag an aotrou, evel just, a oe skubet. Re en doa great, hag ar bobl a yoa deuet da skuiza gantan.
— « Petra ra an dra-ze d’in-me ? emezan. Perak en em jala ? Labouret matem eus epad ma’z oun bet. Ar pep brasa ’zo great, hag an nemorant, na petra ’ta, a deuio warlerc’h, anezan e unan. »
En dro-ma, hep mar ebet, e c’hellje mont da dre men an hanv war harzou ar Suis pe an Alemagn.
Urbitz a zo eur geriadennig zister, du-ze, e Bro-Alemagn. O veza m’eo savet en eul leac’h kaer dispar, ma weler ac’hano kalz traou pell pell a ziwardro, e teu di bep bloaz eun niver bras a dud dibreder da glask an ear vad ha da adober o yec’hed. An ear a zo fresk. Ama e klever trouz eur ster, aze eur gouer o koueza eus an uhel diwar eur roc’h ; he c’hoajou bras divent a zo troc’het gant henchou ledan, kirri sternet gran o redek drezo bleinet gant tud eus a bep gouenn, eus a bep bro. Gwa koulskoude d’an nep a gredfe en em gavout e-unan en noz war an henchou-ze ! Beza ez eus c’hoaz dre eno hiniennou eus an dud-se n’o deus ken micher nemet peilha, laerez ha laza an dreminidi re hardiz a laka o holl fizianz en o nerz-kalon pe e nerzo divreac’h.
Eun nozvez eta m’oa sioul pep tra, ar strollad
laeron a rodelle, evel kustum, e kroaz-hent an
Toull-Du. C’houec’h a yoa anezo.
— « N’ez a ket kaer ar chase ganeomp abaoue eur pennad ’zo ! » eme-unan.
— « Ar wirionez eo an dra-ze, avad, eme unan-all ; hogen, eun dra bennak a zo o lavaret d’in penaos hirio… »
— « Kleo ! » eme eun trede.
Hag an holl kerkent da zelaou. Klevet a reant er pellder kleierigou gwetur, hag, eur pennad goude, trouz treid eur marc’h o vont d’an trotig. Douetanz ebet mui : edont o vont da ober eun taol kaer.
— « Ar chanz eo a zo erru davedomp ! a leverjont-i war eun dro. Nerz-kalon d’an holl hag an divreac’h d’an neac’h ! »
Mont a rejont da guzat pep-hini el leac’h merket d’ezan, hag eno e c’hedchont gant habaskded ken na zeuas ar c’haronz. Ne zaleas ket da zont.
— « Ver da ! » eme ar c’hrenva eus ar vanden o trei hag o tistrei e vaz kelen a-zioc’h e benn. « Piou a zo o vont a-ze ?… A-sav, pe emaout o vont da vervel ! »
Eun taol skourjez a oe lavar kenta ar beachour hag ar marc’h a zilammas gant muioc’h a diz. Hogen, a-veac’h en doa great eur gammed bennak, ma tilammas ar pemp laer-all eus o zoullou-kuz. Ar re-ma n’oa ket brao kaout da ober ganto, rak kontilli, pistolennou ha traou-all a yoa ganto a forz.
Hag i da zailha war marc’h, sterniou ha gwetur, ha d’o diskara d’an douar gant an aotrou a zougent. Hema koulskoude a zifennas e vuez gwella ma c’hellas ; hogen an treac’h a jomas e kostez ar re grenva. Pa welas e oa sailhet warnan eur vanden laeron, ar beachour en doa kemeret e bistolen ha tennet daou denn ganto ; den avat ne oe tizet. Ker prim hag eul luc’heden, unan eus ar ganfarded a zilammas hag a ziframmas ar bistolen a starde an aotrou eus e holl nerz en e zaouarn hag a zankas en e galon unan eus ar c’hontilli ze, hir ha lem, a vez atao gant al laeron vras ; ar re-all e keit-se a beurc’hrea o labour, a gemere kement a yoa gantan hag a stoufe d’ezan e c’henou evit miret outan da hopal.
— « Deuet eo ganeomp ! » eme unan a vouez izel.
Hag ez ejont ac’hano o kredi e lezent eur c’horf maro war o lerc’h. Pelloc’hik e klevchont trouz eun den o vale ; ha pep-hini adarre da lammat oc’h ar c’harz evit klask eun toull kuz da c’hedal an tremeniad.
— « Piou eta en deus an hardizegez da vont e-unan, war droad, en noz tenval, dre greiz eur c’hoad ker bras ? » emezo goustadik.
— « Al leanez Anjelina eo, eme ar yaouanka ; lezomp anezi da vale, n’he deus ket eur gwenneg war he hano. »
Tremen a eure o lavaret he chapeled.
Al leanez Anjelina a yoa eur C’hallez harluet
diouz he bro gant kounnar diboell ar franmasoned.
Deuet e oa gant he c’hoarezed da glask eur goudor
el leac’h-se. Kouls hag e Bro-Franz, al leanez kez
en harlu a implije he holl amzer etre ar beden, ar
preder och an dud klanv hag ar beorien. Wardro
eun den koz e oa bet galvet en noz-se ; muioc’h a
amzer eget ne grede a rankas da dremen gantan.
Abalamour da ze eo edo he unan ken divezat o
treuzi ar c’hoad. Daoust ha petra c’hell ober aon
d’eun ene n’eo mui stag oc’h an douar-ma nemet
dre ar garantez ouz an nesa, d’eun den ha n’en
deus ken madou nemet e chapeled hag an niver
bras a c’hounidou evit an nenv, madou ha n’hellont
ket beza taget gant al laeron ?
Ha setu en eun taol ma klev eur glemmaden zister, ken dinerz ma ne c’hell al leanez na gouzout petra eo nag eus a be leac’h e teu. Daoust hag eun den eo o tenna e halan pe eul labouz noz o c’hournijal dre ar c’hoad ? Ha beza ez eo rounkel ar maro o tarza war vuzellou eur reuzeudig ? Ma chom a zav da zelaou : eun huanaden hirroc’h a deu warlerc’h ar genta. Tostaat a ra neuze oc’h ar c’hleuz, hag e wel ervad roudou eun torfed. Ar reuzeudig a yoa bet taget a veve c’hoaz. Hag al leanez, buan ha buan, d’ar c’har da gemeret an torchennou a yoa ennan evit asten warno korf gouliet ar beachour ; ha hi da c’haloupat d’an ti tosta, ti ar gward, da glask skoazel. Prestik goude edo ar c’horf e kouent al leanez Anjelina Astennet e oe war eur gwele. Al leanez vad a laoskas eur youc’haden skiltrus kerkent ha ma c’hellas gwelet oc’h sklerijen ar goulou dremm distronk an den kez pistiget. Mont a eure er-meaz endra ma poanie he c’hoarezed gant ar gouliou ha ma’z ea re-all da glask al louzaouer.
Hon den a jomas pell bras el leandi, rak n’oa ket krenv a-walc’h da c’hellout beza kaset d’eul leac’h all. Meur a wech epad an amzer-ze e roas d’al leanezed santel testeniou sklear eus e gasoni ouz Doue hag ouz kement a zell oc’h ar relijion ; eun dra ’zo koulskoude hag a skoe e galon : rei a reant d’ezan hep skuiza o c’harantez, o foan hag o amzer. Ar c’hoar Anjelina evelato a zeblante d’ezan beza dreist ar re-all, War evez e veze da glask d’ezan kement a c’hoantea, zoken ar pez a grede a rache plijadur d’ezan ; ne guitae ket e benn-wele.
— « A ! itron, emezan d’ezi eun dervez, ma vije an holl leanezed henvel ouzoc’h-hu !… »
— « Va dlead a ran, emezi kerkent, ha netra ken ; Jezuz, va Mestr, eo a c’hourc’hemenn d’in kement-se, ha n’eus ama leanez ebet na ve dare da ober kement all evidoc’h. »
— « Ya, itron, emezan c’hoaz, bras eo ho karantez ouz an nesa. Ma lavarfen d’eoc’h koulskoude pegen doun eo eat va ene er fank, n’hellfac’h ket miret d’am mallozi… Beza em eus aze eur zamm pounner meurbet war va c’houstianz, a lavaras hen c’hoaz, an daelou en e zaoulagad, ha goude ma tennfen warnoun ho kounnar hag ho tispriz, me hen dizoloio d’eoc’h. Gwelet a rit ama dirazoc’h eun den hag a zo dleet d’ezan ar vez hag ar faë. »
— « Nan, nan, ne dleer ober faë war ene ebet, daoust pegen kailharet e ve, rak m’eo bet dasprenet gant gwad ar C’hrist benniget ; Hor Zalver a c’hell gwalc’hi ha parea holl c’houliou ar pec’hed d’an nep a ziskouez keuz. »
— « Eus Bro-Franz ez oc’h, itron ; her gouzout a ran, hag ho c’hoarezed ivez a zo deuet ama eus ar Franz ; stlapet oc’h bet er meaz, bloaz a zo, gant eul lezen a ziskare an holl vreuriezou menec’h. E kambr ar Gannaded edon d’ar mare-ze. »
— « Hag hoc’h eus roet ho mouez evit dougen al lezen… »
— « Ya, siouaz ! Ouspen-ze, deuet oan dre ama da ober gwap outo, ma kavchen hini pe hini anezo war va hent. »
— « Ha Doue en deus great d’eoc’h koueza etre o daouarn, marteze evit ma teujent da unvani gantan hoc’h ene. »
— « Ouspen zo. Eur verc’h am boa ; hoc’h oad
he divije brema m’oar vad, itron. He c’haret a rean
kenan, ha kalz a blijadur am beze o sonjal er fortun
gaer a rache sur eun dervez. Dont a reas c’hoant
d’ezi da vont d’ar gouent… »
— « Hag ez eo hirio leanez… »
— « N’ouzon dare petra eo deuet da veza, ar pez a ouzon eo ez eas eus ar gear gant malloz he zad en he c’herc’hen… »
— « Hi he-unan eo, va zad, a zo ama brema kouezet d’an daoulin da c’houlen ho pennoz… »
— « Va merc’h ?… »
— « Me eo Anna a Gergolvan ! »
Ar c’hlanvour koz n’hellas ket koms, ker skoet oa e galon, ha setu m’en em roas da grena kouls ha p’en divije bet terzien eur marc’h. A-benn eur pennad evelato e c’hellas lavaret :
— « Ha pardoni a reot d’in ? »
— « Pell a yoa, va zad, em boa pardonet hag ankounac’heat ; hag, en tu-all d’am c’homzou, ar preder am eus kemeret ganeoc’h abaoue m’ho kavis evel maro er c’hoad, a zo eun desteni anad eus va c’harantez evidoc’h, rak, va zad, kredit ac’hanon, hoc’h anavezet em boa dioc’htu. Ar Barner bras eo n’en deus ket c’hoaz roet d’eoc’h e bardon. Stouit ho penn, va zad ; erru eo ar beleg d’hoc’h unvani gant Doue. Mall eo d’eoc’h lakaat urz en ho koustianz, rak ar maro hep mar ne zaleo ket da zont d’ho kwelet. »
— « Eun eal ez oc’h e gwirionez, va merc’h, digaset gant Doue en hon touez. O ya, klevet a ran ar maro o tont ; c’houi a gaso ar c’helou d’ar vam n’he deus ehanet d’ho karet. Na pet gwech n’eo ket deuet hoc’h hano war he muzellou abaoue ma ’z oc’h eat eus ar gear ! Vad a raio d’ezi klevet ar pez a zo bet etrezomp en heuriou diveza eus va buez implijet ker fall.
Ra blijo gant Doue ober ouzin eur zell a drugarez, nan abalamour d’in hogen abalamour d’eoc’h ! N’em boa mui tamm feiz ebet, hag ez oc’h deuet d’he enaoui ennoun pa emaoun em zremenvan ! »
Hag an den koz a goveseas hag a zigemeras e Zoue gant kalz a garantez. Mar en doa bevet evel eun den daonet, mervel a eure da vihana evel eur Zant…
Beziet eo bet er meaz eus e vro, ha bemdez ar c’hoar Anjelina a ya di da bedi evit ma plijo gant Doue e denna kentoc’h eus ar purkator hag e zigemeret en e varadoz.