| ◄ Tad ha mamm Glaoda Laporte | Yaouankiz Glaoda Laporte. | Urz an Tadou Jezuisted diskaret ► |
Etouez eur ouenn dud mat da boania, hag en eur familh start en he feiz, eo e c’hanas eta Glaoda Laporte, d’ar 6 a viz kerzu 1734. Ne voe ket daleet kalz d’e gas d’an iliz, rag antronoz e voe badezet. An hini a dlie beta diwezatoc’h kure bras e Sant-Loiz a oe badezet gant kure bras an ampoent, hervez an testeni-man tennet eus kaierou an iliz :
« D’ar seizvet dervez a viz kerzu 1734, Glaoda-Anton-Raoul, mab ganet er gwir briedelez d’an aotrou Loïz Laporte, marc’hadour gwin, ha d’an dimezell Anna Macé, e bried, ganet en dervez araok, a zo bet badezet gant kure Brest en deus sinet dindan.
A zo bet paeroun ha maerounez : Anton Douesnel, skrivagner touet e Paris, bevet ha gwisket gand ar roue evid ezommou ar Gwardou war vor, ha Mari-Antonetta Germain, pried d’an aotrou Boullan, marc’hadour.
O deus sinet : La Boullan, A. Douësnel, E. Le Bret, Jean Le Hir, Laporte.
Le Moyne, kure Brest. »
Ar paeroun, dre e zinatur gaer kordigellet, a ziskouezas oa dournet mat, ha n’eo ket heb abeg oa bet dibabet gand ar roue evit beza mestr-skrivagner. Ar vaerounez, hervez leor an tailhou, a oa greg da eun amezeg hag a zalc’he diankachou e tal ti Laporte
Glaoda oa an eizvet krouadur eus ar familk. N’hor beus ket kavet nemeur a skridou da zeski d’eomp penaos e tremenas e vugaleach, ha penaos e oe skoliet.
Enn amzer-ze, ar c’houarnamant n’oa ket c’hoaz aet da vestr-skol. N’eo ket skoliou a vanke koulskoude, ha gouest da rei deskadurez d’ar vugale kenkoulz ha breman ; her gwelet a reomp en eur lenn leor an tailhou er parreziou.
E Brest, ar skoliou n’oa ket a zienez anezo. Hervez diellou ar bloavez 1739, setu aman niveret ar re a oa war barrez Sant-Loïz. O renerien a ranke paea tailhou hervez talvoudegez o ziez, a lakeat priz warno kalz pe nebeut, goude beza dalc’het kont eus niver ar vugale skoliet enno :
Er Ru-Vras, skol an aotrou Tournellec he doa da baea d’ar gwir, c’houezek real hag eur gwenneg.
Er Ru-Vihan-Nevez, skol Visant Bellec : seiz real hag eur gwenneg.
E ru Sant-Per, en eun ti da Laporte, perrukenner, a lavar an diell, skol an aotrou Deredec : eur real war-nugent ha daou. E ru Ar Skalier-Nevez, hini an aotrou Duval, pevarzek real ha daou.
E ru Sant-Loïz, en eun ti d’an aotrounez Ozanne (kerent an engraver (graveur) brudet eus Brest), skol an aotrou Bihan, pevarzek real ha daou.
Adrenv iliz ar Seiz-Sant, skol an dimezell Corre, seiz real hag unan.
Er c’harter-ze ive, skol an aotrou Dubois : seitek real hag unan ; hag hini an aotrou Fransez ar Sant, eun hevelep priz.
War barrez Sant-Salver oa :
E ru Rosankoat, skol Ambroaz an Dresec, boumbarder, feuriet (taxé) pemp real nemed unan.
Er ru-ze ive, hini an aotrou Daniello, trizek real ha daou ; hag hini an aotrou Barthélemy Gallois, eiz real.
E ru an Or, hini an aotrou Yann-Loïz Postec, trizek real ha daou.
E ru ar Parc, skol an intanvez de Fontaine, seiz real nemed unan.
E ru ar « Gommunauté », hini an aotrou Thomas Cloarec, trizek real ha daou ; hag hini an aotrou Per an Hir, eun hevelep priz.
Ar gelennerien, pe vistri skol, evel m’int hanvet war an diellou, o deveze eun tammig gwerz digant kerent ar vugale a oa e skol ganto ; pegwir ar pebr, ar sukr, hag ar goulou o deus talvoudegez, daoust n’eo ket disprizus rei an deskadurez evit netra da dud hag a zo gouest d’he faea ; ha n’eo ket he lakat e renk an dour hag an avel, a zo traou ha ne goustont netra.
Hag ar beorien neuze ? ha piou o skolio ? rak peorien a oa en amzer-ze evel breman : « bez e vo peorien bepred en ho touez. » Alies n’o deus ket a beadra da brena o zammig bara ; ret eo koulskoude, ouspenn magadurez ar c’horf, rei bara ha magadurez d’o spered dre ar gelennadurez. An Iliz en amzer-ze a deue d’ezi en em garga eus an oberou a drugarez, rak deogi (lever la dîme) a helle, ha diskarget oa eus an tailhou. Savet he doa daou glanvdi (hôpitaux) e Brest evid ar beorien, unan war barrez Sant-Loïz, hag eun all, war barrez Sant-Salver. Ne ankounac’heas ket ken nebeut ar vugaligou dizanvez. Rei a rea d’ezo skoliou evit netra. An Tadou Karmez a skolie paotred Sant-Loïz, hep goulenn eur gwenneg diganto, hag an Tadou Kapusined a rea hevelep tra e parrez Sent-Salver.
D’ar baotrezed ezommek e veze graet skol evit netra, da nebeuta e pep klanvdi hag ouspenn, er Gouent-Vihan (Petit Couvent) gand Itronezed an Unvaniez kristen.
E konchou an ilizou parrez, ez eus meneg ive eus eun digoll (indemnité) a veze roet d’ar beleg karget da gelenn ar gurusted, bras an niver anezo er mareou-ze.
An holl skoliou-ze a yea en dro ha ne veze ket savet eur gwenneg tailhou evit o derc’hel en o zav. Abalamour da-ze, dibaot eo e ve hano eus ar skoliou e kuzuliadegou an ti-kear. Paotred ar skol avat zo hano anezo alies. Karet a reant c’hoari gand an dalm (fronde) evel en amzeriou La Fontaine. E Sant-Loïz ec’h en em rannent e diou lodenn : re ar gear uhel diwar dro Lambezellec, hag ar re a oa diwar dro ar Seiz-Sant. An diou arme a en em renke evel soudarded evit stourm gwelloc’h an eil ouz eben. Troiou, gwir eo, ar vugale a en em gave er gear o fenn blonset gand an taoliou mein, awechou gwall c’hlazet. Troiou all ive eo war benn ar vourc’hizien didrous e koeze ar vein. Ar vugale geiz a dorre warno goude eun eurvez bennak tremenet ganto e prizoniou tenval ar C’hastel.
N’eo ket skoliou a vanke eta da dad Glaoda Laporte evid e vugale. Marteze zoken e oe nec’het o klask gouzout da behini o rei. Pehini a zibabas d’e baotred evel skol genta ? Diaes eo hen lavaret hep riskl da fazia. Marteze Glaoda a oe laket e skol an aotrou Deredec, eur merour d’e dad. Heman a zalc’he skol e ru Sant-Per, an hano-ze d’ezi abalamour da Hostaleri Vras Sant-Per, savet er bloaz 1632, hag a zo enni breman ar « Prefektur Maritim ». Evit doare, kannaded bro ar Siam arruet e Brest er bloavez 1686, a lavar an aotrou Delourmel, ha diskennet epad meur a zervez en Hostaleri Vras Sant-Per, a oe eun darvoud ken bras, ma reas d’ar bobl treki hano ru Sant-Per ouz an hano ru Siam.
Evesait, e gwirionez, pebez nevezenti e voe kement-se evit Brestiz. Kannaded euz ar ouenn-ze a oa rouez war baveou Brest : Eiz « mandarin » hag ugent mevel ouz o heul. Al lizer a zigaschont d’ar roue Louis XIV a oa skrivet war eul laonenn (lame) aour dastumet en eur c’houfrig koaret ha dalc’het kloz en eur pot a briz, a rankent da zougen dalc’h-mat a zioc’h o fenn ! Evetato hano ru Sant-Per ne oe ket dilezet a grenn : padout a reas c’hoaz eur pennad mat, rag e lenn a reer beteg ar bloavez 1742 war levr an tailhou ; er bloavez 1742 da genta, e lenner « ru Siam, a-hend-all hanvet ru Sant-Per », ha nebeut goude, evel hirio « ru Siam » ha netra ken.
Daoust hag an aotrou Douesnel, ar skrivagner gouiziek m’az oa, hag hen a roas eur gentel bennak d’e filhor evit deski d’ezan skriva brao. Her c’hredi a heller ; sinatur Glaoda Laporte n’he deus ket, a dra zur, eul lost ken kordigellet hag hini e baeroun, met moulet eo ken brao hag hi.
Kerkent hag an oad a unnek vloaz, ar paotr a dleas monk d’ar skolach, rag e eil bloaz « filozofi » a beurc’hreas er bloaz 1753 ; ar pez a ro leac’h da gredi edo er c’houec’hvet klas er bloaz 1745. An aotrou Dupuy, kelenner e Skol-Veur (Faculté) Roazoun, en eur brezegenn d’ar baotred yaouank evit digeri ar bloaz skol 1883, a zispleg gant kalz a sked ha nebeut a gomzou, doare skolachou Breiz en triouac’hvet kantved. Tri rummad a oa anezo. En hini kenta oa pemp skolach bras, gand an holl glasiou, ha mistri evit pep klas : skolach Sant-Briek, hini an Naoned, renet gand an Tadou Oratorianed, a oa daouzek kant krouadur e skol ganto pa dremenas ar seitekvet kantved ; skolachou Gwened, Roazoun ha Kemper, o zri, Tadou Jezuisted o kas anezo en dro. Skolach Kemper en doa etre seiz hag eiz kant skolaer. Ar skolachou-man ne veze digemeret enno nemed ar vugale a ouie lenn ha skriva ha n’oa ket a skol genta (école primaire) evito. Ar c’hlas izela enno oa ar c’houec’hvet. — Eiz skolach a oa en eil rummad : Ancenis, Dinan, Dol, Fougeres, Montroulez, Kastel-Paol, Landreger ha Vitré, skolachou bihan holl evel zo breman e kalz parreziou, gant tri pe bevar glas e pep hini. — An trede rummad a gonte skoliou hag a lake ar vugale e stad da vont e trede klas ar skolachou bras, goude beza desket d’ezo derou (éléments) al latin. Daou vestr hepken a oa er skoliou-man, a oa anezo e kear Landerne ; e kear Vrest avat, n’eus meneg anezo, nemed ar beleg karget eus ar gurusted en defe desket d’ezo ive al latin.
E skolach Kemper, an Tadou Jezuisted a lake an diavezidi (externes) da baea pevar skoed ar bloaz ar c’hlasiou grammer hag ar c’hlasiou all beteg ar filozofi. Er c’hlas-man e paent neuze pemp skoed. An Tadou a en em ouestlas gant kement a aked war dro ar re glanv gand ar vosenn, ma kavas d’ar c’houarnamant oa mat rei d’ezo eun draig bennak evit o zikour. An Tenzor a roas neuze d’ezo eul lodenn eus an tailhou a veze savet diwar ar gwin (impôt du billot). N’eo ket diouz an tu-ze koulskoude e kavchont peadra awalc’h da lakat o skolach da veva ha da vont en dro ; ar madou testamantet evit lakat pedi, hag an arc’hant gounezet gand o ziez-retrejou, setu aze petra roe galloud d’ezo da rei deskadurez d’ar vugale, koulz lavaret evit netra. Daou di o doa savet evit retrejou, unan e Kemper, hag eun all e Brest. C’houec’h mil den er bloaz a dremene dreizo ha naontek kant lur leve a laoskent gand ar skolach. Ezomm en doa anezo, rak bez en devoe da veva triouac’h Tad hep konta Tadou ar Retrejou. Met evelse ar skolachou hag ar skoliou bihan ne goustent netra da c’hodel an holl ; deskadurez a oa evid an neb a gare, hag ar c’houarnamant ne ranke ket dastum berniou arc’hant da rei d’ar vistri-skol evel ma ra breman.
Glaoda Laporte a reas e studi e skol an Tadou Jezuisted ; difazi e c’heller lavaret kement-se, rag epad daou vloaz e teskas ar filozofi ganto araok kaout del mestr ar skianchou (diplôme de maître ès-arts), a dale neuze kement ha del eur « bachelier » en hon amzer. An Tadou Jezuisted a zeske e gwirionez, ar filozofi d’o bugale epad daou vloaz. Ar bloaz kenta e teskent ar gwir filozofi, hag an ell, skiant al lezennou a ren traou ar bed (physique). Ha da Gemper eo e oe kaset Glaoda ? Her c’hredi a haller ; an Tadou Jezuisted n’o doa skolach all ebed tostoc’h ; ha gouzout a reomp dre eur roll bugale hanter freuzet siouaz ! ez oa e skolach Kemper, da nebeuta daouzek skolaer eus Brest, er mare m’oa Glaoda Laporte en oad da ober e studi eveldo.
An Tad Fouqueray, goude beza gwelet Rollou kompagnunez an Tadou Jezuisted, a lavar en doa graet Glaoda Laporte daou vloaz filozfi pa gemeras d’e naontek vloaz sae an Urz e Paris, d’ar 24 a viz gwengolo 1753. An ti a roas goudor d’ezan evid ar wech kenta a oa neuze e ru ar Pot-Houarn, hanvet breman ru Bonaparte ; savet oa el leac’h m’eman hirio stal leoriou an aotrou Aogust Picard, ha tostik da Garmez, ar manati ma vezo eun deiz lazet Laporte ennan. Epad ehan ar skoliou hag o derveziou diskuiza, ar genvreudeur yaouank a dremene o amzer e Montroulez en eun ti war ar meaz.
E kompagnunez ar Jezuisted an « noviciat » a bad daou vloaz. Glaoda a reas e ouestlou d’an 13 aviz here 1755. Raktal e oe kaset da skolach La Flèche evid ober eun trede bloavez filozofi ; hag e oe karget ouspenn da viret ar vugale a gemere pred ha lojeiz en ti-skol.
Goude e ouestlou kenta, lean (religieux) kompagnunez Jezus a zo hanvet « skolastik » pa gemer hent ar velegiach ; neuze peurvuia e vez laket da skolia ar re all da c’hortoz beza galvet e-unan da zeski an « teoloji ». P’en devez graet tri bloaz war ar skiant-man, e vez beleget, ha pa vet peurc’hraet e zeskadurez e kenver Doue hag ar feiz, eo da brezek ha da gofez e vez kaset.
Glaoda Laporte a oe galvet da zont da Baris pa echue ar bloaz 1756. Karget e oe eus ar c’houec’hvet klas, er bloaz 1757, eus ar pempet er bloaz 1758, eus ar pevare er bloaz 1759 e skolach « Louis le Grand ». Er bloaz 1760, e kavomp anezan e skolach Orléans, karget eus an trede klas. Bloaz goude, eman en eil, hag edo nevez pignet e kador ar « retorik » er bloaz 1762 pa zavas ar barr arne a ziskaras Urz an Tadou Jezuisted.