| ◄ Brest er bloaz 1726. — Dimezi kerent Glaoda Laporte | Perrukennerien Brest. | Tad ha mamm Glaoda Laporte ► |
Perrukennerien Brest
Loïz Laporte, daoust n’oa nemet mevel pa zimezas, a rankas koulskoude kas en dro stal-berrukennerez e c’hreg, hag ar c’henwerz gwin en doa diouz e dad. Met dizale e reas e daol-micher (chef-d’oeuvre) hag er bloaz 1730, oa e-unan, dre wir, mestr-perrukenner.
Gwechall mezeien pe vedisined-surjianed. (chirurgiens) ha barberien ne reant etrezo nemed eur c’horf-micher (corporation). Evel ar vezeien, ar varverienive, gand o zizailhou, aotennou hag aotennou-kamm (bistouri) a drouc’he, a ziskolpe, hag a gase awechou… d’ar bed all. C’hoarvezout a reas zoken d’ar varverien kaout ar renk uhela er gevredigez, hag ar vezeien a goezas dindan galloud Barber ar Roue. Goudeze eo kountrol a c’hoarvezas ; ar vezeien, roet dezo ar frankiz en o micher, a oe e penn ar gevredigez ; hag ar varverien ne voe lezet ganto nemed an trouc’ha bleo. Er bloavez 1637, e oe savet korf-micher ar varverien, distak diouz hini ar vezeien. Ar perrukennou a oa ar c’hiz anezo d’an ampoent, hag an trouc’ha baro a deue pell warlerc’h ar renka bleo. Kevredrigez ar varverien, bet d’ezo gwiriou nevez, ar gwir, hag evito o-unan hepken, da zerc’hel kibel ha stoufailh (bains et étuves), a gemeras an hano a « Unvaniez mistri-perrukennerien, barberien, kibellerien ha stoufailherien kear Vrest ». O ardamezou a zo : eur berrukenn-zu kurunet e pers (azur) war arc’hant. Koulskoude ar varverien n’oant ket distag a grenn diouz ar vezeien ; chom a rejont c’hoaz dindan galloud mezeg kenta ar Roue. Heman a lake eur mezeg all a hanved e letanand da welet war bep kevredigez perrukennerien, da lavaret eo, evit miret ha difenn gwiriou an daou gorf-micher. Dre skrid, ar roue a verkas niver ar stailhou mestr-perrukennerien : kant evit Paris, dek evit Brest.
E-barz ar c’horf-micher ez oa meur a rummad tud. Da genta : ar mistri perrukennerien o devoa guir da eur stal hag he dalc’he o-unan ; d’an eil : ar re o doa gwir da eur stal ha ne zalc’hent ket anezi o-unan, rag, evit beza mestr labour e penn eun ti, oa ret beza bet deskard ha goudeze micherour touet ; d’an trede, ar vicherourien desket o labour ganto e ti eur mestr ; rag ar mestr hepken a c’helle kaout deskarded, hag an testeni a vicherour-touet ne veze roet nemet gand ar c’horf-micher ; d’ar pevare, an deskarded a jome da zeski o micher epad tri bloaz ; epad an amzer-ze, oant bevet ha lojet gand o mestr, met n’oant ket paet. Araog en em lakat da zeski e vicher, ar paotr a yea dirag an noter gand e gerent hag e vestr ; hag etre ar re-man e veze sinet neuze eun emgleo. Goude beza desket e vicher e tlie c’hoaz labourat epad daou vloaz e ti e vestr, met neuze e veze paet.
Nikun n’helle beza hanvet mestr, ma n’oa ket eus ar relijion gatolik, apostolik ha romen, hervez reolenn ar gevredigez. Ret oa ouspenn, goude beza gounezet an testeni a vicherour-touet, ober eur pez labour eus an dibab, a hanved an taol-micher pe ar mestr-pez-labour, ha kaout arc’hant awalc’h evit paea ar mizou a deue da heul. Met kerkent ha m’en doa diskouezet dre e bez-labour oa gouiziek war e stad, ha dre ar gwenneien en devoa laket a gostez, ez oa eun den a urz vat hag eun den fur, pa en em gave eur stal a vestr da veza dibourve, ar micherour a c’helle en em lakat war ar renk evid he c’haout, en eur gas e c’houlenn da renerien ar c’horf-micher. Neuze unan eus an daou rener bras, hanvet e galleg « prévot », a roe dezan eur mestr hanvet bleiner (conducteur), karg dezan da gas ar goulennour eus an eil ti d’egile da welet an holl vistri. Goudeze, ar re-man a en em vode ; ha m’en deveze ar muia moueziou e veze digemeret. Neuze ar mestr nevez a ranke paea pemp kant lur, da ranna etre ar c’houarnamant, ar mestr bleiner, ar jured karget da varn an taol-micher, al letanand, tud al lez-varn a verk anezan e-touez ar vistri, hag ar gevredigez he-unan.
E penn ar c’horf-micher edo al letanand digaset gant kenta mezeg ar Roue, daou rener bras (prévôts), dibabet evit daou vloaz, an eil da rei an dourn d’egile pep hini dre dro, dean ar vistri, hag eur grefier. An diellou (registres, archives) a veze miret en eun armel, tri alc’houez warni, unan etre daouarn al letanand, eun all gand ar grefier hag an trede gand ar rener bras a oa e karg.
Gwir rener ar c’horf-micher oa ar « prévôt ». Dibabet gand ar muia moueziou, kregi rea en e labour d’al lun genta goude gouel ar Werc’hez e gwengolo, ha goude beza touet dirag al letanand.
Ar re a oa evelse e karg a en em vode bep meurz da ziv eur goude kreisteiz. Evesaat a reant, araok ma vezent laket e gwerz, ouz marc’hadourez ar vistri perrukennerien. Kement tra a lakent e gwerz, evel dre guz, heb aotre an dud e karg, a veze dalc’het, hag ouspenn o deveze kant lur da baea. Koulskoude, ar varc’hadourez, kavet mat hag aotreet, ne blijent ket atao d’an holl ; awechou e save klemm diwar o fenn. Al letanand a c’helle neuze dougen reolennou nevez da lakat eün an traou ; setu petra c’hoarvezas d’ar 7 a viz mae 1720. Kenta mezeg ar Roue a lakeas e letanand da zougen eun urz a roe aotre « da bep marc’hadour ha da gement hini gouest da ober perrukennou er c’heariou tro war dro, da wont da ginnig o marc’hadourez e foariou hag e marc’hajou Brest », evit lakat perrukennerien Brest da gemeret muioc’h a boan gand o labour, ha da ober gwelloc’h perrukennou.
Awechou, holl dud ar c’horf-micher a veze galvet d’en em voda. Al letanand eo a dlie kas dezo eul lizerig d’o gervel d’ar vodadeg. Eno, al letanand a deue d’ezan ar renk kenta. An daou rener bras a deue goude, ha war lerc’h, dean ar vistri ; goudeze ar re gosa hag ar re all neuze pep hini hervez an amzer m’edo er c’horf-micher, hag hervez ar roll a veze staget ouz moger ar zal, evit miret na zavche trouz diwar benn rank pep hini. Al letanand, pe ar « prévôt » a oa ero da veza e karg, a lavare d’ezo evit petra oant bet galvet. Pep mestr ha pep micherour ne gomze nemet d’e dro, pa veze galvet gand ar grefier. An hini a gomze araog e dro en deveze eur skoed da baea.
Gouel ar gevredigez a veze miret da zeiz sant Loïz, 25 a viz eost. An Tadou Karmez a gane an ofern bred, hag eur servich bras antronoz, evit kement hini eus ar gevredigez aet d’an anaoun. Evit paea mizou ar gouel, mestr hag oberour a roe pemzek gwenneg. Eur banniel o doa ive hag a veze douget gant daou anezo e kement prosesion graet a parrez Sant-Loïz.
Erfin, hag an dra-man a zesko d’eomp pebez doare en doa ti C’hlaoda Laporte, ar vistri perrukennerien a ranke o stal beza livet e glaz, ha klozet gant sterniou, gwer bras warno. A zioc’h ar stal, daou blad gwenn a veze laket a-zistribil, hag eun daolenn houarn tano, livet ive ; ha war bep tu hano mestr an ti, ha bar-an-ti (enseigne). An daolenn a veze staget gant diou jadennig ouz eur varrenn houarn sanket mat er vansouniaj. War hini an 8 e ru ar Gordennerez koz e lenned :
" Laporte perrukenner " ; ha dindan ;
" Aman e lamer baro, e renker bleo, e kaver kibell ha stoufailh ".