Mont d’an endalc’had

Soazig Tagnouz, gwreg ar C’hidour

Eus Wikimammenn
Buhez Breiz, 1924  (p. 183-194)




SOAZIG TAGNOUZ

GWREG AR C'HIDOUR

————


I


Piou n’en doa ket e bar evit enaoui eun tantad-tan leiz an oaled da domma e-pad ar goanv ? Hennez a oa ar C'hidour sur a-walc’h, pe n’ouzoun ket piou all ’vefe bet.

Da genta e ruilhe, betek toull ar fornigell, eur penn moulgos-dero ; unan founnus da zevi : gant an dra-ze, trojenn balan da lakaat da gregi, ha, war c’horre, tammou fao eskennet ha faoutet, eur boued prim evit an tan. Ha buan e strinke gwrez en-dro d’an oaled. Ya, kaer en doa ar Goanv skornet c'houeza e alan yen dre-zindan an nor, ar C'hidour ne grene ket evit-se, en eur eva flip gant e vignoned, martoloded koz eveldan. Hag an teodou a yee en-dro, e c’hellit kredi, buanoc’h eget na dro bannou ar vilin e-pad eun devez avel dirollet.

— Sonj e teus, Kidour, pa oamp du-ze, e bro ar Vorianed ? na pebez tud du o beg ! Gwir eo n’ez eus ket kalz a zour dre eno. Na pebez loened dre ar vro ! Na pebez gwez bras dreist-holl !

— Ya, eme Vendal ar C'hantonier, me ’zo bet ivez du-hont oc’h ober va amzer. Eur wech e-pad eun devez glao, e oa ar rejimant a-bez er gwasked dindan eur wezenn, unan hepken !

— Basta ! a responte Jakez ar Prim, evit gwez ken bras ha me ne gredan ket ho pefe gwelet : ar wech diveza am eus great tro ar bed, — d’an dro ma oa chomet du-ze va brec’h kleiz war va lerc’h, — e oan en em gavet gant eun tamm gwezenn hag hi ken bras, ken teo, ken ma oan souezet-maro ganti : kredit, mar kirit, dek devez leun am oa lakeat da ober an dro da drojenn ar wezenn-ze, basta !

Ar vartoloded koz all a c'hoarze, rak hini ebet anezo ne grede tra eus ar pez a gonte ar re all : holl e c’houzent

Arabad eo kredi kement tra a glever,
Dibaot ar wirionez, ha stank ar gevier !

An holl a c’hoarze ’ta, ha c’hoarzin a ra vad d’an dud, a lavarer ; ya, an holl, nemet Soazig Tagnouz, gwreg ar C'hidour. Tanfouich ! nann, hounnez ne c’hoarze tamm, al lorgnez a oa anezi, eun dostenn zivalo stag mat he c’hroc’hen ouz he c’hein : poan-gof he doa, ken na ride he fri-minaoued, netra nemet o welet ar re all o c’hoarzin en eur domma o zreid hag o bouzellou gant an tan hag ar flip bero. Rak setu eno ! ar c’heuneud-tan en amzer hirio n’eman ket evit netra ; nag ar flip kennebeut ne gaver ket alïes anezan evit eur « bennoz-Doue », nag evit daou zoken.

An tommerien-everien koulskoude ne reent van ebet ouz an hini goz, kaer he devoa houman dislevi, dic’henaoui, bleugeudi, teufal, strevia, sifernia, lavaret edo skuiz hag e oa deut poent mont da gousket.

— Ne welit ket, emezi,

En tan, a nebeud dre nebeud
’Ya e ludu ar bern keuneud.

— Penaos, Soazig ? a eilgerie ar C'hidour ; re abret eo c’hoaz mont da voueta ar c’houen d’ar gweleou.

— E koustians ivez sonjit ervat, va moereb, a gendalc’he Vendal ar C'hantonier, ac’han da warc’hoaz vintin n’eus ken nemet noz ; ha neuze, ma vije hadet a-zindanoc’h pour pe gwiniz-du, a-benn ar mintin int a vefe didenvet ha c’houi treuzet ganto !

— Stank da forn, genaouek, a-walc’h e teus poazet !

— Ya, digasit d’in, moereb, eur banne flip c’hoaz da zikour he stanka.

An holl adarre a horjelle outo o c’hofou dindan o chupennou kement e tiskordent da c’hoarzin. Hag an hini goz, a-enep d’ezi gwir eo, a ziskenne banneou flip, ya, a-enep d’ezi, me ’lavar ; rak kement pe wasoc’h eget an dispign, ar C'hantonier divalo-ze n’en doa ket e bar da lakaat anezi da gounnari !…

Malloz va c’haz ! Mar gellfe-hi, eun dro bennak, kaout gouzoug hennez dindan he boutez ! Pillig-krampoez ! Neuze avat e vije gwelet traou !… Met Vendal, hen, ne ree foutre-kaer ganti.

A-greiz suna c’houek e gorn-butun berr, netra nemet evit diskouez e oa c’hoaz beo, Jakez ar Prim a Iavaras d’e vignoned, en eur zellet a-gorn ouz an hini goz :

— Anez ar gwin hag ar merc’hed
Ne ve ket kalz a drouz er bed !

— Anez ar merc’hedou evel Soazig, a-dreist-holl, eme Vendal adarre. Sell ! Kidour, ar c’henta tro ma vezi intanv, te ’oar, arabad d’it kemeret eur Geben, c’hoar d’az kwreg kenta ; deus d’am c’hlask neuze da vazvalan, ha me a zibabo d’it mat ha brao, te ’welo.

Gouzout a rit, pa vez leun-barr eur picherad jistr, mar tiverit c’hoaz e-barz, ar picher a fenno. Imor fall Soazig a oa leun a-benn neuze a-eneb ar C’hantonier ; e c’heriou diveza a reas d’ezi dic’hlania.

— Penaos ? emezi d’he gwaz, he dorn serret prest da vlonsa, ha te a zelaoufe al lakepoted-man ?… Respont ’ta, kaz kousket ! Mar befes intanv, e rafes eil-dimezi, amprevan ?

Ar C’hidour a oa eur fur a zen anezan ; anaout e wreg a ree ivez, ha ne gemeras ket aon rak he fennad : alïes en doa klevet kement-se diganti.

— Kleo, hailhon ! a c’hourdrouze an hini goz. Mar timezfes en-dro, sell, me a deufe diouz va bez da zacha ac’hanout d’am heul diwar-bouez da dreid. Ya, diou wech hailhon, diwar-bouez da dreid !

Ar re all a c’hoarze :

— Grit, peoc’h, Soazig ! emezo. Pa vezoc’h eat da rouantelez ar gozed, e kouskoc’h du-hont brao ha start, e-giz an holl !

— Hag e kav d’eoc’h, e-giz ar re all ? Tra, la, la, n’ouzoc’h ket c’hoaz piou oun-me, paotredigou !

Ar C’hidour, hen, a anaveze ne oa ket atao brao ober gant e hini goz ; hag e sonje, en e furnez, e vije Soazig an Tagnouz gwasoc’h c’hoaz eur wech maro eget ez-veo.

Penn-koad ! C’houec’h sizun da c’houde ! glaz er barrez !…

Kig hag eskern, fank ha bouilhen,
Penn-kil-ha-troad, setu an den !

Setu ar vaouez ivez, ha Soazig eo a dremenas da genta !…

Kaset e oa hi d’ar vered evel an holl gristenien…

Saïg al Logoden, ar c’halvez kamm, a reas eur groaz koad da lakaat a-zioc’h he bez, eur groaz livet e du ha skrivet war he divrec’h e lizerennou gwenn :

Ci-gît

Françoise Tagnouz, épouse Kidour

Requiescat in pace !

Ar C’hidour ne ouie lenn nemet ar brezoneg :

— Kalvez, petra al lizerennou a zo lakeat d’ezi ? a c’houlennas hen.

— Ra ziskuizo e peoc’h ! hag he hano, eme ar gar-gamm all.

— Ha mat ! eme Kidour. An baourez kêz he deus ezomm sur da ziskuiza.

Hag e teuas d’ar gear, en eur zonjal :

— Diskuiza e c’hello emichans, pegwir eo merket ! Soazig baour !… He c’haret a reen evelato, daoust d’ar re all, pegen tagnouz bennak e oa !…

Rak me ’gred e sonjas ivez :

Evitan da gaout drein, e karer ar boked !

Ar pez a zo sur eo e tistroas d’ar gear, kalonad d’ezan.


II

Dirak ti Jakez ar Prim e tremene.

— Basta ! deus en ti, eme heman a-ziwar an treujou. Hag ar C'hidour e-barz, e-pad ma lakee ar wreg ar bara hag an amann war an daol.

— Ha chaouia ! eme Jakez, gwelet a rez, mignon paour,

Darn a ouel, ha darn a gan :
Ar bed a zo dudi ha poan !


Ha neuze, te ’oar, hirio pe warc’hoaz, pegwir e ranker serra al lagad ha mont kuit…

Deut omp a boan
M’eo poent trei kein,
Lod a-raok koan,
Lod goude lein.

Ar C’hidour a lakee amann war eur c’henaouad vara.

— Sell, Kidour, eme ar wreg, daoust hag ho kaorig n’emaoc’h ket o sonj he gwerza, rak, evit eun intanv, c’houi ’oar, n’eo ket eas derc’hel loened ; gwerza ’reoc’h, sur a-walc’h ?

Evit gwir, hen ne ouie ket c’hoaz petra ’raje, na diouz e c’haor, na diouz e liorz, gwez-avalou ennan, peadra da gaout etre teir ha pemp barrikennad jistr ar bloaz, na diouz e dammig ti du-hont.

Da c’hortoz, e oa evet daou vanne hini-melen, daou lommig evit lakaat ar galon war he zu mat.

… Hag ar C'hidour a oa o tigouezout gant e zor, pa gejas gantan Katell ar Sardin, bet o werza he fanerad pesked er c’hêriadennou war ar meaz. An hini koz he anaveze mat : ped gwech n’en doa ket klevet a bep seurt diwar he fenn !… « Empez divalo, a lavare Soazig Tagnouz anezi, hag a vefe gouest a-walc’h da zont e Breuriez ar Briedelez, daoust d’he daou-ugent ha n’ouzoun ket ped bloaz ! »

— Neuze, setu te da-unanik ? eme ar Gatell d’ar C’hidour. Eun tammig klemmadenn a reas hen.

— Ho ! emezi c’hoaz, evit ar wirionez ha pa na ve ken, red eo lavaret ne oa ket eur seurt tra Soazig, nemet m’edo dispar da dagnouzat, rak

Ahendall ne dalveze ket
Al lard eus eur c’hoz ki krouget !

— Te ’wel, emezan d’ezi, ne gollan ket va fenn, abalamour m’am eus kollet anezi.

— Ha mat a rez !… Eur wech an amzer, Kidour, e teuin da welet ha ne teus ket ezomm a besked.

— Ya, Katell, e c’helli dont da welet.

Hag hi kuit gant he faner ; nemet e penn al liorz e tistroas da zellet war he c’hiz. Ar C’hidour he gwelas hag a zigoras dor e di.


III

An nozveziou kenta a yeas en o zro, nemet ma chome dalc’hmat sonj Soazig e spered ar C’hidour. Kerkent m’en dije great koan d’e c’haorig ha d’ezan e-unan, e ree e dantad-tan, hag e vanne flip, evel kustum. Hag e c’hortoze ar c’housked da zont d’ezan. Ar gwasa ma oa, e amezeien ne vezent ken war e dro, ken yen e teue frim ar goanv da veza : ken na oa prest ar C’hidour da goll kalon.

War ar zizun, e tremenas adarre Katell gant he fanerad pesked hag he zac’had keleier. Eur pennadig e chomas-hi da ober eun dommadenn ouz an oaled : tanva a reas zoken ar jistr, ha, pa yeas er-meaz, ar C’hidour a zonjas e kave muioc’h goullo e di.

An noz a gouezas. An hini koz a deuas sonj d’ezan eus Soaz Tagnouz : kaout a ree d’ezan he gwelet, he dent skrignet prest da gregi, he daouarn serret prest da vlonsa, hag he daoulagad o lugerni kounnaret.

— Gaou ! emezan outan e-unan, pegwir ema-hi du-hont o tiskuiza dindan he c’hroaz !

Koulskoude seblantout a reas d’ezan klevout trouz en eil penn hag egile eus an ti, er c’hraou zoken. Hag antronoz e werzas e c’haorig hag e yer da wreg Jakez ar Prim, evit na glevfe ket a drouz hiviziken gant al lorgnez-ze da vihana. Ha gant o arc'hant e c’hellas kaout eur voutailhad bennak eus an hini mat melen e liou, plijadur an holl vartoloded koz.

Katell a dremene alïesoc’hik gant he fesked hag a droe en ti, amzer hepken da ober eun dommadenn da bennou he bizied anouedet ; nemet ne gavas ket e yee mat an traou pa glevas e oa gwerzet yer ha gaorig : ken na zeue e-giz keuz d’an hini koz en eur zelaou anezi !…

Hag en nozvez-ze e chomas pell e zonj gant ar werzerez pesked. Tanze ! Ha perak ne timezfe ket ganti ? Eur stal gaer ! … Ha piou a virfe ?… Met an avel a lakeas an nor da storlokat, hag e kleved er-meaz e-giz eur c’hi o c’houeza war an treujou, o klask dont er goudor emichans. Ken na zavas aon d’an intanv ker !…

Ha penaos, koz, ankeniet, e c’hellfe hen chom evel-se e-unan ? E wreg zoken n’he dije ket ar galon da c’houlenn kemend-all digantan ; met kerzit ’ta da c’houlenn eun dra bennak digant ar re varo !… Daoust ha Soazig Tagnouz n’he doa ket touet zoken, ma eil-zimezfe he intanv, e teufe da stleja anezan er-meaz diouz e wele ha diwar bouez e dreid c’hoaz ?… Ar paour kêz Kidour a oa barnet neuze ’ta da loueda e-unan, en e gozni, da chom war e wele gant ar c’hlenved e-unan, piou ’oar, da vervel e-unan, hep gouzout dare da zen, kristen ebet war e dro ???

Antronoz, ouz an abardaez, pa zigouezas Katell gant he fesked, ar C’hidour a ginnigas d’ezi eur werennadig eus e hini mat.

— Ha neuze, Katell, emezan d’ezi a-greiz holl, n’en em blijfec’h ket en eun tiegez e-giz heman ?

— Eo, me ’gred, rak aman, gwir, e kaver pep tra nemet eur vaouez. Ha neuze, mignon,

Gwelloc’h eo daou eget unan
D’en em harpa ouz nerz ha poan.

Krak ! sellou doun a rejont an eil ouz egile ; eur startadenn daouarn, hag eun hanter-pok a oa ivez, mar deo gwir ar pez am eus klevet.

Katell a droc’has kuit pa welas an noz o vont da ziskenn.

— Hag a-benn warc’hoaz, eme ar C’hidour d’ezi a-ziwar an treujou, ez imp da staga hon embannou !


IV

— Ya, a zonje ar C’hidour ennan e-unan, n’hellan ket chom er stad-man. Soazig (Doue d’he fardono !) n’ema mui, pegwir eo kousket du-hont : ne damallan ken netra d’ezi ; nemet ma lavarer

War-lerc’h merc’her e teu yaou ;
Biskoaz n’int henvel o daou.

Ha setu, emichans, d’an eil dro n’am bo ket unan dagnouz !…

Mont a reas d’e wele, nemet ma rankas chom eur pennadig brao da c’hortoz ar c’housked da zont…

N’ouzer ket da bed heur, ar C’hidour a zihunas eus a-greiz e gousk. Kaer en doa difronka e zaoulagad, ne wele nemet noz dre an ti. Spontus ! Trouz a gleve evel gant eun dorn o krabisa ar prenestr, hag eur vouez a glemme yud… Aotrou Doue ! Soazig Tagnouz, na piou ken o tont da stleja anezan a-ziwar bouez e dreid !… Tudou ! ema-hi aze o klask an tu da zont en ti, ha piou a lavar ne zeuio ket hi a-benn da zont e-barz ?…

Biskoaz ker bras aon ne lammas war gein ar C’hidour, ken na grene evel eur bern deliou sec’h, ken na strake e zent dre e c’henou, gant kement a drouz eget trouz eul lur piz bihan hejet en eur zoroc’hell graz !… Selaou ! Bremaïk en deus klevet e-giz trouz eskern o strakal ouz ar voger ; ha del ! kleo ! Touchantik, petra ken nemet Karrig an Ankou en deus gwigouret er porz ?… Sell ! digoret eo an nor, ema-hi o tostaat, hi !…

Ar paour kêz, pennfollet, a lammas diouz e wele en e zav war ar bank, a bakas e benn-baz a-ziwar ar rizenn : ha dao, dao, a-gleiz, a-zehou, ha dao c’hoaz : e-giz unan zod !

— Diwall, Soazig !… kerz kuit, mar kerez : ne faot ket d’in e sachfes war va zreid !

Dres ! ar penn-baz a diz eun dra bennak : eun trouz o strakal sec’h, eur glemmadenn hir, hag an intanv paour a ruilh kerkent semplet war al leur-zi, a-stok korf, trec’het ha diskaret gant e vern-aon.

— Aotrou Doue ! Truez, Soazig ! Ne eil-zimezin ket, Soazig !

Antronoz, mintin-mat, Katell a zirede da glask ar C'hidour da vont da gas an embannou. An nor a oa gourzerret, hag hi en ti : pebez heuz !… An hini koz, en eur goueza, a oa stoket e benn ouz lufern an daol, ha dre ar faout e oa skuilhet e empenn. En e gichen, e oa ar penn-baz, ha neuze eur c’horn gaor, eur c’horn nevez torret…

Katell a spontas hag a redas kuit da glask sikour.

Eur gwall nozvez a oa bet an nozvez-ze evit ar gêriadenn : maro ar C'hidour !… hag an tan-gwall o tevi ti Jakez ar Prim !

Jakez a oa rivinet : ne chome ken gantan nemet ar gaor en doa prenet digant ar C'hidour, ha c’hoaz, pa oa hi adkavet, e oa torret unan eus he c’herniel !

Al loen paour en doa gellet terri he nask, ha tec’hel diouz an tan betek ti he ferc’henn koz.

Gouzout a rit petra a c’hoarvezas : hi, ar gaor, eo a oa bet penn-abeg da varo ar paour kêz Kidour, ha n’eo ket Soazig Tagnouz, kousket mat du-hont, er vered, dindan he c’hroaz o tiskuiza !