Simon a Vontroulez/Chabistr XIX
A. Ledan, 1834 (p. 82-87)
Simon a Vontroulez a expliq da vreur ur jured nevez an natur hac an importanç eus e fonctionou.
Vardro fin mis eaust ec’h errujomp en Bourbriac e pelec’h ne anavezemp den, mes e pehini e voemp pedet a galon vad da vont da loja da dy ur fermier pinvidic, pehini en devoa grêt ur pennad hent ganeomp, ha cauzeet calz gant Simon a Vontroulez.
Pa voemp disquiset, ha pa hor boe evet ur podat gist ; rac eno, tro vardro, coulz hac e calz a blaçou all eus a Vreiz, e veler un nombr bras a blant avalou, bete soqen dre an hentchou ; ar pez a ra d’an darnvuia eus an dud divar ar meaz caout gist da verza, hac ive da eva do repasiou ; pa voemp eta disquizet, e lavaras Simon : arça, ret eo ivez sonjal e zoar antêtet aoüalc’h e meur a blaç eus ar Finister, mes dreist oll en arrondissamant Montroulez, pa veler na deuer qet a benn da laqat e speret an dud divar ar meaz ar profit bras a denfent en eur blanta guez avalou ! Gouscoude, ret eo en lavaret gant güirionez, guelet a rêr, abaoue un nebeudic amzer, ur perc’hennez nevez benac o commanç planta : neus nemet ar fermerien, pere na reont qet c’hoas; mes, paciantet : p’o devezo santet ar profit bras hac ar blijadur da gaout ur banne gist, e rint ivez evel ar re-all. Guel eo divezat eguet james.
Simon en em adressas neuze d’ar mestr, hac a lavaras dezàn : Ho ty a gavàn disposet mat, va mignon Morin. Cetu aze plench o fonci ar gambr, elec’h an tillach lous ha pounner ; ho cueleyou, ho presiou hac hoc’h oll meubl a so coaret propr ; bancou clôs oc’h eus evit azea ous taul, ho prenestou a so bras, hac a lèz da viana an eol binniguet da antren en ty, ha da zizec’ha an humidite. Anfin, qement a velàn a zisqeuz un urz admirapl, hac a ra plijadur da velet. Perac eta na rêr qet se dre oll ? Mes, eme Simon, me sonch dìn oc’h occupet gant un dra benac a serius, rac n’en doc’h qet joaüs, evel ma tlefec’h beza etouez ho famill hac e creiz an oll brosperite a velàn amàn o rén.
Ar Fermier Morin. — Güir eo, tad Simon, un dra benac ameus hac am tarabus.
Simon a Vontroulez — Fachet e vec’h-hu e c’houlenfec’h ouzoc’h ar sujet eus a se ?
Morin. — Nan sur ; mes va breur, pehini a
chom en Plegat-Guerant, en deus discrifet
dìn e zeo hanvet da veza jured en tribunal
Qemper. Ar c’henta guech eo dezàn da vont,
hac e scrif dìn e carfe laqat en em dispansi.
Simon — En em dispansi ! Perac eta ? Da guenta tout, na ell qet en ober, hac ouspen-se, un dever sacr eo, na dle den honest ebet desirout so qen en em laqat exanti, anes an necessite vrassa, ha c’hoas eo ret en prouvi. Ho preur na voar qet eta penaus ar jujemanchou dre juri a so unan eus ar preciussa güiriou a ro deomp ar chart ? Supposi a ràn e vec’h accuset injustamant ; na vec’h-hu qet contant da veza barnet gant tud hac a vez ingal dêc’h, na elfent qet beza excitet dre ar gassoni, dre an interest, dre an aoun, pe dre indifferanç ? Eh bien ! penaus ec’h affec’h-hu sonjal refusi d’ar re all ar güir brecius-se a accord dezo al lezen, hac a c’houlenfec‘h evidoc’h hoc’h-unan ? Mar fell deomp conservi hon institutionou mad, e zeo ret deomp ivez eo em soumetti d’an deveriou a gommand.
Morin. — Va Doue, tad Simon, rêson oc’h eus ; neo qet rac an direnjamant nac ar boan en deus aon va breur. Mes conventi a reot e zeo un dra derrupl da gaout da zisposi eus a vuez un den. Evelse ivez e lavar va breur dìn e zeo decidet da absolvi qement accuset en em bresanto en tribunal.
Simon — Ah, dam ! ur c’hoari gaer a rafe neuze ! Ho preur hac e gonscianç e deve lec’h da veza tranqil ! Ober evelse, a vez bonamant mancout d’an angajamant en deus contractet, trahissa confianç ar justiç, ha comprometi ar societe en antier. Supposomp, va mignon Morin, en defe ho preur savetet evelse ur miserabl ; hac ur vech rentet libr, e teufe adare da goumetti crimou, en eur laeres pe laza ; ha na deufe qet neuze ho preur da sònjal e vez en a vez caus eus ar maleuriou-se ? Ne deufe qet memes e gonscianç da ober dezàn rebechou terrubl ?
Morin. — Qementa lavarit a seblant dìn güir, tad Simon ; mes penaus ober evit non pas en em exposi da se ? ret eo eta o c’hondaoni oll ?
Simon. — Vantredie ! penaus e zit en dro ! Ounnes a vez c’hoas brassoc’h sottoni eguet an hini guenta. Guelet a ràn na ouzoc’h qet e petra e consit ar fonctionou a bere e zeo carguet ho preur e qalite a jured.
Morin. — Nonpas nemeur, evit lavarat güir.
Simon. — Var se, selaouit ac’hanòn : En eur azea var banq ar juri, en em an gager dabord da selaou an oll rêsoniou a vezo discutet, gant ar brassa attantion a vezo possubl, hep prevantion evit pe a enep an accuset, ha da lavarat neuze an ompinion en conscianç. Tleout a rêr laqat an oll attantion a behini e zoar capabl, d’ar pez a lavar an testou, da ziscoursiou an antrou avocad general, da re diffennourien an dud accuset, ha da hini ar presidant. Ho preur n’en devezo mui neuze nemet respont d’ar guestionou a vezo grêt dezan gant ar barnerien ; rac neo qet ho preur a so carguet de renta an arrêt. Goulennet e vezo digantàn hac an accuset so coupabl, mar deo coupabl gant pe hep premeditation ; hac en so güir e zeo bet ar c’hrim accompagnuneqêt eus ar circonstançou-mâ, pe deus ar re-ont. Da guementse oll, ho preur a responto ia pe nan. Mar deo certen mad, goude ar pez en devezo clevet, e zeo coupabl an accuset, ho preur a vez coupaploc’h c’hoas, evel ma edon o paouez en lavaret dêc’h, en eur disclêria ar c’hontrel. Mes, mar en deus an disterra douet, ma ne gav qet rêsonniou patant aoüalc’h, a brouvidiguez aznat, e tle respont nan ; rac guelloc’h e zeo calz en em exposi da absolvi un den coupabl, eguet risqa da gondaoni un innoçant. Neuze, pa en devezo laqet e oll soign da anavezout ar virionez, neus câs peseurt isçu en devezo an affer, e zever a so peur-achuet, hac ec’h ello cousqet tranqil. Goude e zisclaration, ar barnerien a rayo anfin application al lezen, hac e prononcint an arrêt dre behini an accuset a dle beza condaonet pe laqet e liberte.
Morin. — Compren a ràn mad ar pez a lavarit, tad Simon ; mes se na ampech qet an dra-se da veza ur garg nec’hus ha poannius.
Simon. — Poannius, na zisconvenàn qet eus a se ; mes ne velan qet e vez qen nec’hus-se evit un den honest. Na dleer guelet en se, va mignon Morin, nemet ur garg enorapl, eus a behini en em acquitto ho preur scurpulusamant, dre ma santo muioc’h an important. Ret eo selaou oll gant ar brassa attention ; clasq ervad disolo ar virionez, hep goulen avisou ar jureded all ; rac ar gonscianç eo hepqen a dle cundui ar jureded ; goude se lavarat an ompinion, evel ma vezo, hep aoun. Evelse ho preur en devezo ramplisset an obligationou en deveus imposet dezàn al lezen, ha n’en devezo netra d’en em reproch.
Morin. — Va rassuri a rit un nebeut, tad Simon ; me gred na ello qet va breur en em viret ous un esmaë vras.
Simon. — N’eo qet se qenebeut ar pez a lavaran dâc’h ; ha na elfet caout nemet ompinion fall eus an hini a zae da varn e nessa evel ma zear d’ar foar. Pa en em renter responsabl demeus a enor hac eus a vuez un den, e zeus peadra da grena ; mes arabat eo en em digoncerti e poent da nonpas clêvet na guelet, rac neuze e vez ramplisset fall ar garg.
Morin. — Allon, tad Simon, grit dìn ar blijadur da scrifa an traou-se oll d’am breur, pehini a heuillo ho conseillou, me so sur, da c’hortos m’en devezo an enor d’ho trugarecat.
Simon. — Gant joa, hac er memes amzer e lavarin dezàn e zeo carguet eus un dever ar brassa, ha penaus ar barnidiguez dre juri so unan eus ar brassa mad-oberou deus hon amzer.