Istor Breiz, 1893/Rann 26
Lezen Doue gueich all a rene kaër ar vro,
Hirio lezen tud fall he stlej eon d’ar maro ;
Vel eur vanden chas mud gant kounnar, noz ha deiz ;
Emaint e touez an dud o klask mouga ar Feiz.
An dall koz, en nozvez-ma, a joumaz eun neubeut mad o sonjeal araok komz evel an deveziou all ; an oll dud, boazet da zont d’he selaou, a baree oll ho daoulagat varnezan, gant ar c’hoant o devoa da glevout adarre kounta ar pez a oa tremenet en ho bro en eun amzer ken tost dezo, hag o doa klevet aliez ho zud koz o parlant anezan.
Iann an dall a zavaz neuze he ben stouet varzu an tan, hag en or drei gant dousder varzu ar re oa dastumet en dro dezan, hag a ziskueze eur c’hoant ker braz d’he glevout, a lavaraz :
Ar pez am euz da gounta deoc’h hirio, a zo diœz da gompren evit tud o deuz neubeut a zeskadurez, hag a vev pell euz ar bed eveldoc’h. Koulskoude, ar c’hoant em euz d’ho lakaat da gompren ho interest evit ar bed-man hag evit ar bed-all, a lak ac’hanoun da glask an tu d’ho diskleria deoc’h ar sklæra ma hellin ; hag hervez ma zan da gomz deoc’h euz ar brezel euzuz grœt en amzer trubuliuz-ze d’ar relijion, a reketan sikour Doue evit hen ober mad.
Neuze an den dall, o veza groet eur bedennik ver a greiz kalon, a gomzaz evellen :
Ar speret a zizpriz evit ar feiz hag ar speret a zizentidigez a oa en em skignet neuze en eun doare izkiz en oll broiou euz ar bed. Tud en em unanaz dindan hano gallek a Francs maçons, evit lemel divar an douar ar relijion gristen, an hano hag ar sonj soken euz a Zoue.
E peb bro, hag e peb amzer, abaoue ma zeo krouet ar bed, ez euz bet tud difeiz ha digoustians, na felle ket dezo senti nag euz lezen Doue nag euz lezen an dud ; mæz ne oa ket bet guelet morse an oll dud impi euz ar bed oc’h en em unissa kenvret evit disklœria ar brezel da Grouer an env hag an douar ; hag, evel ma el lavarent ho unan, evit distruja er bed oll an aoteriou, ha diskar an oll rouanet, evel ma oa guelet neuze ; hag abaoue an niver euz an dud fall-ze a ia atao var gresk.
Ar re en em glev evel-ze a enep ar relijion, zo oll tud o deuz offanset Doue marvelamant, ha na fell ket dezo ober pinijen. Lakaat a reont da drei ganto al labourerien er c’herriou, hag ive soudardet ha martolodet, en eur drompla anezo var digarez ho nebeut a zeskudarez.
Ar c’henta tra a reont, evit gouniz eun den iaouank divar ar meaz, eo ober goab anezan, mar gra sin ar groaz ha mar heuil he zeveriou a gristen. Pa velont e kren ar paotr iaouank dirazo, ha na gred ket mui nag ober sin ar groaz, nag antreal en ilizou, e teskont dezan neuze ho chatekiz, kontrol-fet d’ar relijion gristen. Breman, siouaz, ez euz nebeut a Vretoned iaouank a gement a zalc’hfe mad d’ho c’hreden, goude beza bet er meaz euz ho bro ; en amzer ma oan-me iaouank, ne oa ket c’hoaz ker stank an dizpriz evit ar feiz.
Diœz oe zoken c’hueza tan ar ravolt etouez eur bobl oa bet bete neuze leun a zoujans Doue, a respet hag a garantez evit ar relijion santel ; red oa eta chench sperejou ar Francisien hag o lakaat da zisprijout ha da gassaat ar pez o devoa enoret, karet ha respetet beteg neuze. Dindan an hano a philosophet, pe tud fur, ha var an digarez da rei d’an oll lod euz ho sklerijen hag euz ho furnez, e skuillont ho c’hatekiz ampoesonet elouez an dud. Ne espernont na poan na dispign ; komzou, gwerziou, skridou, a vije guerzet marc’hat mad d’ar bobl, roet zoken evit netra, evit ma helje an oll braz ha bihan, paour ha pinvidik, kaout eun tanva euz ar sklerijen nevez ; ar iaouankiz a zeskaz er c’hatekismou nevez-ze an dra-man : ar relijion ne deo nemet tromplerez hag ar spont rag Doue eur sotoni ; en eur ger, an den nen deuz ene ebet, na kont ebet da renta er bed-all demeuz an oberou en devezo gret er vuez-ma.
Selaouit breman, va c’henvroiz ker, pe seurt frouez a zougaz e ber amzer ar seurt katekismou-ze.
Evel m’euz lavaret deoc’h kent, ar roue en devoa galvet e Paris, ar 5 mae 1789, ar c’honseil-braz euz ar rouantelez galvet e gallek : Les Etats-Généraux. — Eskibien ar Vreiz, tud euz ar re vella, na fellaz ket dezo mont da Bariz, rag guelout a reent pe seurt sonj oa etouez an darn-vuia euz ar re a ie dy. An aotrou de Girak oa eskop Roazon ; an aotrou de Hercé, eskop Dol ; an aotrou La Laurentie, eskop Naonet ; an aotrou Amelot, eskop Gwenet ; an aotrou Le Mintier, eskop Landreger ; an aotrou de La Marche, eskop Kastel-Paol ; an aotrou de Saint-Luc, eskop Kemper. Koulskoude, pa oe hanvet deputet, pe kannadou evit ar c’honseil-braz, lod euz ar bersonet ne gomprenjont ket mad avoalc’h sonj an dud fall. Guelloc’h vije bet dezo heulia skuer ho fastoret kenta ; mont a rezont, siouaz, en Assemblée evit ho malheur kasi oll.
Etouez ar vourc’hisien hanvet e Breiz evit mont da Bariz, en em gavaz daou alvokad braz euz a Roazon, boazet euz a bell a oa da lakaat ar gaou da vir, ann daou-man a reaz eur brezel kriz d’ar relijion.
Pa lenner Istor ar Revolution el levriou skrivet gant ar Republikanet, e vezer spontet o velout an hardiegez, ar follentez euz tud ar c’herriou ; evel tud dall e taolzont kuit gouarnerien ho c’herriou evit lakaat en ho lec’h tud nevez. Ar re-man na zentent ket memes euz an Assemblée. An dud iaouank diboëll ha pennou skanv, an dud didalvez a gomande e peb lec’h ; red oa hebken beza hardiz kenan. An hini en doa he vrassa lod e park ar Briz oa neuze ar guella evit hencha ar vro. Seulvui oa kanfard ha sod an dud iaouank en ho menoziou, seulvui oa fall ho oberou ; oberou tud kriz ha divarn.
D’ar c’henta devez ma oa digoret ar Stadou, 5 mae 1789, ar brezel a gommansas a enep ar relijion hag ar veleyen. Araok na oant azezet var ar bankou etouez ar re all, e oant kondaonet dija e kalon an darn vuia euz an deputet, pe kannadou, oa dastumet eno ouspen mil anezo ; niver kalz re vraz evit m’ho dije hallet biken en em glevout gant furnez.
Ar Stadou a zigoraz eta d’ar bemp a viz mae 1789, ha d’ar bevare euz a miz eost er memez bloavez, tri miz goude oe goulennet digant ann oll dud a Iliz an dilœz a gren euz an oll guiriou o doa bet beteg neuze er rouantelez Frans. An dud a Iliz ne varc’hatjont ket ; ober a rejont deoc’h-tu an dilœz-ze euz ho guiriou.
Neuze Louis XVI, roue a Frans, o velet pegement a drouz a oa er Stadou rag n’en em glevent devez ebet, nemet evit distruj bemdez eur c’hiz bennag ; o velout an dizurz en em skigna er vro, hag an dud dirollet o sailla var ar maneriou hag ar c’hastelliou, a c’houlennaz sikour an eskibien evit diskuez d’ar bobl he follentez, ha goulen a reaz pedennou publik evit dioual ar rouantelez euz buanegez an aotrou Doue.
D’ar 14 a viz guengolo 1789, evit senti ouz ar roue, an aotrou Le Mintier eskop Landreger, a skrivaz d’he bobl eul lizer kaer meurbet, enan a lavare : « Allaz, va breudeur, pegen dishenvel eo breman ar rouantelez Frans euz ar pez maz oa guechall : Frans, te oa ar c’haera loden euz ar bed katolik, da vugale oa euz an dud guella ; ha breman setu da brincet divroet o klask tec’hout rag ho c’henvroiz kounaret ; an den euz ar vro enebour d’an den euz ar memez bro ; ar speret a zizentidigez meulet ha savet huel meurbet. Na heller mui na prena, na guerza ; al lezennou n’int mui heuliet ; ar re zo karget da lakaat an dud da senti d’al lezennou n’o deuz mui ar gallout ; an nerz a zo breman e daouarn ar bobl ; hag an nep en deuz da glem euz eun all, a hell skei gantan heb na vo miret outan. An den venjus a zo mœstr da laza nep a zisplij dezan. Ia, goad hor breudeur zo skuillet : ha Pariz, kær ker brudet dre zouzder ha deskadurez he habitantet, a zo bet disenoret gant goad inosant skuillet gant tud henvel ouz loenet gouez er c’hoajou. » Neuze an eskop santel a lavar d’he bobl a vel mad pe seurt c’hoant o deuz an dud difeiz da ziskar ar relijion ; ha n’o deuz goulennet dilœz guiriou an dud a Iliz nemet evit dont œsssoc’h a ben anezo. An dra-ze a oa guir hervez ma velfot dre ar pez a erruaz goudeze.
Al lizer-se skrivet gant eun eskop, a dlie beza lennet gant respet ha doujans ; mœs an dud fall a laoskaz eur c’hri hag eun hu braz en he enep, hag a oe persekutet pe iskinet an eskop mad-man evit beza grœt he zever.
Galvet oe da gomparissa dirag an Assemblée Nationale evit renta kount euz he gundu. Tud euz he eskopti o doa soken an hardizegez da c’hervel evel-se ho eskop da veza barnet e Paris. Disonjet oe neuze a gren an doujans dleet d’an eskibien ha d’an oll dud e karg.
D’an 13 a viz here 1789, an aotrou Talleyrand, hag en deuz saotret he hano dre he drubarderez, a lavaraz d’an Assemblée Nationale, guerza oll danvez an Iliz evit pea dlee ar rouantelez.
D’an dregont euz ar memez miz an aotrou Boisjelin, ginidik euz a Vreiz hag arc’hescop euz ar ger a Aix, a ziskuezaz skler d’an oll na helle danvez an Iliz beza kemeret na guerzet gant den, nemet e vije bet goulennet araok aotre hon Tad-Santel ar Pab. An eskop-ze hag eur bœlek all, hanvet Maury, o doa komzet ker kaer ma grenaz an dud fall gant aoun da goll ho zam lip he bao, guerzidigez oll danvez an Iliz. Abalamour da-ze, na bermetjont ket rei ar moueziou en devez-ze.
D’an daou a viz du 1789, oe eun devez ten evit Iliz Frans : Tri mil den fall hanter guisket, heb boutou na lœrou, gant bizier hag armou en ho daouarn, a walgasse an dud a Iliz pa zeuent en Assemblée ; hag e lavarent o dije lazet nep n’en dijet ket roet ho mouez evit guerzedigez madou an Iliz. Lod euz ar veleyen ne gredjont ket dont beteg an Assemblée en devez-ze, ha lod all a oa ker spountet gant ar c’hri hag an hu euz an dud fall, ma oe roet ar moueziou evit ar verzedigez heb difen ebet.
Eur malheur braz oa evit ar rouantelez, hag eun dislealdet euz ar re vrassa ; rag an darn-vyuia euz ar madou-ze a oa bet roet d’an Ilizou, a galon vad, gant tud devot a c’houlenne pedennou evit soulajamant ho eneou goude ar maro ; ho eneou a renkaz chom da leski er purgator, rag na oa mui nag offerennou, na pedennou evito.
Ar verzedigez-ze, grœt gant tud fall, na reaz soulaj ebet d’ar bobl ; rag ar madou-ze oa guerzet kasi evit netra ; ha na brofitaz euz an arc’hant nemet ar re o doa lakeet ober foar varnezo.
Neuze oe karget eur rummad tud, ispisial alvokadet, da jench lezennou an Iliz ; an neubeut beleyen, hag an daou eskop galvet da labourat ganto, a renkaz ho lezel da ober al lezennou nevez-ze ho unan.
D’an 13 euz ar miz fever 1790, difennet oe d’ar relijiuset n’em gonsakri da Zoue, en despet d’an difen kaer a reaz var ar poent-ze an aotrou de La Fare, eskop Nancy.
Evel-ze, tud ar bed, alvokadet difeiz, en despet d’an eskibien ha d’ar veleien vad, rag be o doa hallet dija gouniz en ho c’hostez etouez an deputeet pe kannadou, eun neubeut beleyen ha relijiuset fall, mœz ar relijion. Tud ar bed, tud difeiz a n’em lakeaz etre Doue, etre Jesus-Christ hag an eneou a zibab dreist ar re all, hag a zifennaz euz an dud-ze en em rei d’ho C’hrouer. O dallentez ! o divezdet ! o sakrilaich !
An dall koz a jomaz neuze heb lavaret ger, sevel a reaz he zaoulagad serret ha leun a zaëlou varzu an env. An oll amezeien en em dennaz sioul, ho c’halon rannet gant ar glac’har, o klevout pegen braz oa bet guechall er vro an dianaoudegez e kenver Doue !