Istor Breiz, 1893/Rann 25
O douar a Vreiz-Izel, o ma bro glac’haret,
E pe mor a zaëlou e oud bet taolet ?
Gueich all e oez brao, joaüs ha laouen
Breman te zo, siouaz ! mantret gant an anken !
An dall koz, araok kounta c’hoaz istor ar Vreiz, a gomzaz evellen :
Tud o peuz va selaouet ker mad bete vreman, cetu ni arruet d’ar mare ker maleurus euz hon istor, a hanver ar Revolution vras.
N’eus netra goassoc’h eget eur revolution pe dispac’h en eur vro.
Eur revolution zo evit ar broiou evel an dersien domm evit an dud, eun arneu braz evit listri var vor.
Eur vro hag a ra revolutionou en em zistruj he unan ; erruout a ra gantan evel gant eun den en deuz klenvejou braz an eil goude egile.
Peurvuia neket ar bobl a ra ar revolutionou ; gret e vent en despet dezan gant eur rummad tud ha ne n’em gavont ket mad en ho stad. An dud divar ar meaz, ispicial, ne glaskont nemet ar peoc’h, rag pea a renkent n’euz forz pe du, ha goassoc’h en amzer eur revolution eget en eun amzer all.
Me oa goall iaouank pa zigouezaz ar malheur braz-ze, ar brassa zo kouezet var rouantelez Frans.
Guelet em euz dibenna va zad ha va mam baour ; kemer va lodennik leve ; diskar kroaz va iliz ; kass kuit person va farrez ; bet oun bet va unan kasset er meaz euz ar seminer e pelec’h e oan oc’h ober va studi. Neuze n’em euz bet evit guele nemet an douar kalet, hag evit ty nemet ar c’hoajou ; er vuhez kriz-ze em euz kollet ar yec’het hag ar guelet.
Ar revolution en deuz va laket da veza eur c’hlasker bara.
C’hui vel dre gement-ze ne hellan ket kaout karantez evit ar Republikanet.
Pedi a ran Doue ma rei din ar c’hraç da lavaret deoc’h ar virionez heb kassoni ebet. Ar re o deuz gouzanvet muioc’h evidoun-me, o deuz pardonet.
Neuze an hini dall a lavaraz an dra-man :
Pa oa dimezet an dugez Anna gant ar roue a Frans, e oa bet skrivet en he c’hontrad-euret e vije bet miret lezennou ar vro-man.
Ar Vretoned a bee neubeutoc’h a viriou eget ar broiou all ; ar c’hontributionou na helle beza lakeet var ar bobl nemet goude ma vije goulennet grad-vad pe konsantamant ar Vretoned assamblet en ho c’honseil.
En amzer Louis pemzek ar Frans oa gouarnet en he fez gant ar memez lezennou ; hag ar roue Louis c’huesek a c’hoanteaz lakaat ar Vreiz da heulia ar rest euz ar Frans.
Bez e oa e Konseil ar Vreiz hag ar Frans, tri urz : hini an dud a Iliz, hini an Noblans hag hini ar Vourc’hisien.
Peb hini euz an tri urz-ze a roe he vouez en eun taol : hini an dud a Iliz oa niveret evel eur vouez, hini an noblans evit eun all, hag hini ar vourc’hisien evit eun all c’hoaz.
An dud a Iliz hag an noblanç a zinac’haz en eun taol ar pez a c’houlenne ar roue : o lavarout oa ar bobl re baour evit pea muioc’h evit ne oa kustum.
Ar vourc’hisien a oa kontant d’ober ar pez a c’houlenne ar roue ; mæz n’o doa nemel eur vouez ; ha koulskoude a oa muioc’h a vourc’hisien evit a dud a Iliz hag a noblans assamblez. Goulen a rejont neuze digant ar roue ma vije torret ar c’hiz koz, ha ma roje peb den he vouez evit an afferiou.
Var ben an dra-ze en em zavaz trouz e Roazon, eno oa assamblet konseil ar Vretoned ; ha dont a reaz ar vourc’hisien hag an noblans da gombati etrezo.
Ar vourc’hisien a gommanças da skei da genta. An duchentilet a lakeaz ho dorn var ho c’hleze, ha lazet oe eun den pe zaou.
Ar roue, o sonjal unani he sujidi ha lakaat ar peoc’h etrezo, a c’hourc’hemenaz ma vije assamblet ar c’honseil braz euz ar rouantelez Frans hanvet e gallek les Etats-Généraux ; hag e lezaz peb unan da rei he vouez hervez he santimant. An noblans euz a Vreiz, o sonjal e erruje malheuriou, ma vije torret ar c’hiz koz, na fellaz ket dezi mont da Baris.
O veza en em zastumet e Sant-Briek, an noblans hag an eskibien a bedaz kalounek ar roue da lezel al lezennou koz evel ma oant. Ho feden ne oa ket selaouet ; ar pez o doa lavaret a zigouezaz.
Er bloaz 1789, 13 euz ar miz even, an aotrou Dreux-Breze o veza deuet da rei gourc’hemen euz a berz ar roue d’ar c’honseil euz ar Frans, ar vourc’hisien, dre c’hinou Mirabeau, denchentil a vuhez dirollet, hag ho gouarne dre he skiant vraz hag he brezek kaer, a lavaraz d’an aotrou Dreux-Breze :
Ar bobl zo guelloc’h mæstr evit ar roue. Deuet omp aman dre urz ar bobl, ha den na gomando aman nemet ar bobl.
Neuze oa chenchet hano ar c’honseil, hag e oe galvet ganto e gallek Assemblée Nationale.
Eur speret a ravolt en em skignaz en oll vro. Ar bobl dichadennet en em daole var nep na blije ket dezan. Devi a ree eur maner pe eur c’hastel evel eur bern-plouz.
E Breiz, an dud divar ar meaz na reent ket evel-ze. Choum a reent da labourat an douar, o lezel ar bobl euz ar c’herriou d’en em revolti ha da ober drouk.
Mæz ar vourc’hizien oe douget d’ar ravolt. Ker Naonet ha ker Kemper a voulc’haz an ebaden kenta euz ar revolution. Er ger a Gemper e 1597, an aotrou chaloni Moreau a lavar, an dud a rene afferiou nan dre guzul mad mez evel tud diboell, an oll oa mœstr var he veno, evel sujidi ar roue Petaud. Petra en dije lavaret ar chaloni mad-ze m’an dije guelet an diroll euz tud Kemper poulzet gant konseil ker hag he senechal. Ar re-man a gavaz an dic’haou euz ho foan var ar chafaut rag dibennet oant dre zaouarn ho mignonet nebeut bloaveziou goude. Ar re o deuz preparet ar revolution o deuz bet kasi oll ho c’hasti memez er bed-man hag ar c’hasti-ze oe beza dibennet : eurüz ar re na gavsont ket ouspen ho c’hasti er bed all !!
Eur gernez a zeuaz da greski malheur ar vro. Tud hag o doa ezom euz hon trubuillou evit ho interest ho unan o doa prenet an ed ; hag e gasset er broiou diavez evit ma heljent æssoc’h aze lakaat ar bobl d’en em revolti.
Neuze e teuaz tud euz a Vrest e Lannuon da brena ed evit magadurez ar vartolodet. Ar bobl a Lannuon a laeraz an ed prenet gant an dud euz a Vrest hag e klaskjont laza anezo. Tud vad e Lannuon a reaz ho fossubl evit difen re Vrest. Eur c’higer a zeuaz el lec’h ma oant, gant eur gontel vraz a leme dirazo, o c’houlen troc’hi ho fen. Diæz oa tenna an dud paour-ze euz daouarn eur bobl ker kriz.
An assamble e Paris na golle ket amzer ; ober a re lezennou nevez, hag e tistruje an oll gisiou koz ; roet oe armou d’an oll dud iaouank er c’herriou, o lavarout dezo difen al lezennou nevez-ze.
E Breiz, en em zastumont e Pontivy ; Moreau, den iaouank a ree he studi e Roazon, oa ho fen kenta ; bet e bet abaoue eur jeneral braz. Goude eun offeren lavaret evit kement-se e Pontivy, pep den iaouank a douaz chom bepret unanet gant he gonsortet ha beza prest da zifen al lezennou nevez.
Al lezennou-ze ne oant ket oll fall : lod a oa mad, ha lod fall. Lammet oe d’ar bersonet al leoriou badiziant, al leoriou oa merket eno an eureujou hag hanoiou an dud decedet. Hanvet oe eur mer e peb parrez. E parrez Krozon ar c’henta mer oe ar c’hure, an aotrou Meilars.
C’huerc’h kant den hag hanter-kant oa deuet evit-se er vorc’h, ken euz a Rostudell, ken euz a Irgarz, hag euz a Dregoudan, ar c’herriou pella euz ar barrez.
An dra-ze, va zud vad, oa evel m’an dije lavaret tud euz ar barrez-ze : Na fell ket deoc’hu fiat ken hon interest nemet da eur mer ; mad, hor c’hure vo hor mer en despet d’ho kiziou nevez.
En amzer-ze ar bobl a Vrest a oa arrajet evel bleizi ; na glaske nemet lazerez. Neket mui evel-se pell a zo, trugare Doue, hag ar bobl a Vrest zo breman ker mad ma eo brudet evit he aluzennou braz. Savet oa neuze eun aoter paper var blaçen al Liberte ; eun ofisour iaouank a reaz goab euz an aoter-ze evel m’an dije gret peb christen, peb den a skiant. Ar bobl en em strinkaz varnezan ; an den iaouank en em guzaz en eur gambr hostaluri. Ar bobl a lammaz en ty dre ar prenestou ; hag o veza kavet an den iaouank, he lazaz, ha troc’hi a reaz he ben dezan var ar Pont-Douar.
An dud-ze oa deuet henvel euz ar sovajet hag ar bayanet dre ho c’hrisder hag ho ceremoniou impi.
Ar vartolodet, pa ziskenjont e ker, oa poulzet d’en em revolti ive. Ne sentont mui euz ho ofisourien, ober a reent goab anezo. An amiral, pen-braz ar vartolodet, a gomzaz outo dre gaer hag a c’houlenne diganto perag ne zentent ket euz ho ofisourien. Ne oa gret dezan respont ebet. Goulen a reaz diganto, ha poan o doa bet gant ho ofisourien. Nan, eme ar vartolodet. Mæs sellet a rejont ker du, ma velaz an amiral na helle ket ho distrei da vad. Eun devez ma oa an amiral en eur vag vihan evit dont euz a Vrest var he vatimant vraz, e klevaz martolodet o lavarout d’ar re all ha da væstr-touer ar vag : Taol ar vag e gouelet ar mor. Klask a rejont krouga an aotrou Marigny, unan euz ho ofisourien ; redek a rejont var he lec’h evel chass varlec’h ar c’haro.
Ar roue a gassaz dezo kannadou evit ho renta sentussoc’h hag ar peoc’h a renaz evit eun neubeut amzer.