Istor Breiz, 1893/Rann 14
|
Pembroc’h a lavare neuze |
Monfort oa maro daou vloaz goude ar pen kenta euz ar brezel, 1343. Sebeliet oe en iliz ar Groaz-Santel e Kemperle. Bleiz oa deuet enep ar Saozon el lec’h hanvet Karrek-Derrien, pe e gallek La Roche-Derrien. Deuet oa an noz : ar Saozon hag ar Vretoned oa kousket pa zeuaz varnezo eun arme all a Zaozon da gombati ar Vretonet. Charlez a zihunaz ar reman, ha gouniz a ree var ar Zaozon, pa zeuaz sikour dezo digant ar re a oa e ker. Neuze oa tro ar Zaozon da c’hounit. Ar prins Bleiz a n’em gavaz e unan etouez ar Zaozon ; na gollas ket kaloun. En em lakaat a reaz tost da eur vel-avel oa e kichen ; hag o sellout euz an enemiet, kombati a reaz evel eul leon. Trivec’h taol sabren a reaz dezan trivec’h gouli. Ar Saozon o kaout truez outan a lavare dezan renta dezo he gleze. An dug a Vreiz a revuzaz : Renta a rafen va c’hleze da eur Breton, emezan, biken ner grin da eur Saoz ! Eur Breton a n’em gavaz etouez ar Saozon, Charlez a roaz dezan he gleze. Goloet a c’houez hag a voad, an dug oa lakeet var eur guele plun. Ar c’habiten Saoz a reaz he deurel var eun neubeudik plouz. Ar prins santel a offraz he boan da Jesus, ha na zigoraz ket he c’hinou evit en em glem. Kasset oe goude da Vro-Saoz e pelec’h a ziskuezaz ar brassa santelez.
Mar en dije an dug Charlez Bleiz heuliet he c’hoant n’en dije klasket rouanlelez ebet var an douar : na brije nemet rouantelez an ee. Bemdez e kleve diou pe deir offeren er parkeier araog ar gombat. Aufrez Montbourcher a lavare dezan eun devez : « Aotrou dug, ar Saozon zo tost, re a amzer a gollit aze. — Montbourcher, eme an dug, ni gavo atao kasteliou ha kerriou ; mar deont gant ar Saozon ni ho c’hemero adarre. Mar kollomp an offeren n’omp ket gouest da zic’haoui ar c’holl-ze. » Bemdez e roe he unan boued da bemp paour varnugent hag e vouelc’he dezo ho zreid. Iun a ree diou pe deir gueich ar zizun ; rei a ree kals aluzennou ; atao a zouge eur c’houriz reun. Bemdez e lenne da dud he dy leoriou a zoujans Doue. Neket evintan he unan a ree ar brezel, mæz evit he bried Ianned a Vreiz.
Pa oa maro Iann Monfort ha pa oa Charlez er prizoun, ho friejou Ianned, intanvez Monfort, ha Ianned, greg Bleiz, a guntinuaz ar brezel evel kent. Ar Saozon a ree kement a zrouk er vro ma oant galvet ar Saozon gouez. Kemer a reent an dud divar ar meaz evit mevelien ; troc’hi a reent an id araok na oa ao evit rei d’ho c’hezek ; lakaat a reent an tan en ho zyez, ha laza a reent al loenet. Beaumaner, denchentil a Vreiz a du gant Charlez, a ieaz da gavout Bembro, Saoz, a du gant Monfort. « Penaoz, marc’hek saoz, eme-he, ha n’ho peuz ket a vez da ober brezel d’an dud divar ar meaz ? — Neuz pobl ebet trec’h deomp, eme ar Saoz ; sarrit ho kinou, Bretonet, rag n’oc’h ket tud. — Guelet vo, eme Beaumaner, mar kirrit, tregont euz va re a n’em ganno gant tregont euz ho re c’hui. »
Evel-ze, d’ar bevare sul euz ar C’horaiz, d’ar seiz varnugent a viz meurs er bloaz 1351, a n’em gavaz tregont Breton ha tregont Saoz en eur blenen, e hanter hent etre Joslin ha Ploermel. Ar Vretoned o doa koveseet oll ha kommuniet araok ar goumbat.
Eno en em gavaz Tinteniak hag he vreur Alan, Ar C’hoat, Mellon, Pestivien, Keranrais , Goyon, Trésigidy, etc.
Ker buhan en em lakejont enep ar Saozon. Skei a rezont heb truez. An taoliou a gouez evel taoliou ar morzol var an anne. Ar goad a red evel ar glao goude eur bar arnez. Neuze oa klevet klem ar marc’herien er c’hoaz (er boan), ker rust eget mouez ar mor braz. Adalek goulouik an de en em gannont bete kreizde ; adalek kreizde beteg an noz en em gannont enep ar Saoz. An aotrou Robert Beaumaner a lavaraz : Sec’het am euz, ia sec’het braz, ken a droc’haz outan, Ar C’hoat (Dubois a respountaz) : M’ar teuz sec’het, potr, ev da c’hoad ! « Kar d’ar Vretoned na vije, e ker Joslin neb a vije, neb a ioue o velout hor re tont en dro, bleun balan var ho zok-houarnou. » Evel-ze lavar guerz an Tregont. Savet euz hirio eur peulvan, pe pilier-mean, e plaç ar goumbat-ze, ha lenn a reer varnezan hanoiou an tregont Breton o doa trec’het ar Saozon en deiz-ze.
Mab Montfort, o veza deuet en oad, a zeuaz e Breiz da gontinui ar brezel ; ha Charlez o veza roet d’ar roue Bro-Saoz he zaou vab evit prizounerien en he blaç, a hellaz dont ive da goumbati. Na lavarin ket deoc’h an oll draou digouezet en amzer-ze, daoust a ma zint oll kaer da lavaret ha da glevet. Re a amzer a implijfen evit-ze. Dont a ran d’an amzer ma aichuaz ar brezel-man.
Da vouel sant Mikel Arc’hel, er bloaz 1364, an diou arme en em gavaz an eil dirag eben. An diou vaniel oa euz ar memez liou, ho diou karget a herminet ; var bep hini oa merket : Mervel kent en em souilla ! Potiùs mori quam fœdari ! Trista tra eo guelet eur brezel etre tud euz ar memez bro. Neuze a ia ar breur a enep he vreur, ar mignoun a enep he vignoun.
Charlez, goude beza sakramantet, a renkaz he zoudardet. Montfort a ree sin ar groaz, hag a vouele o sonjeal er goad a vije skuillet en deiz-ze, ha c’hoaz goad breton. Setu Yoland, ki an dug Charlez, a redas beteg Iann Montfort, hag a lipaz he zorn, evel m’an dije gret d’he vestr. An dud a lavare na vije bet biken ar c’hi-ze da eun all nemet d’an dug a Vreiz ; abalamour da ze Montfort oe laouen da velout ar c’hi-ze o tilezel he vestr evintan. Pegement a dud, evel ar c’hi-man, a zeu da zilezel ho mæstr pe ho mignon pa teu da veza malheüruz ! Guesclin, gant eur morzol en he zorn, a skoe var ar Saozon, euz tu Montfort. Ugent a lammaz varnezan hag he bilaz divar he varc’h ha gret oe prizounier. Charlez a gouezaz ive en ho daouarn ; eur Saoz a roaz eun taol kleze dezan en he choug. Ar prins santel ne hellaz lavarout nemet ar c’homzou-ma : O Doue, va Aotrou ! Haa ! Domine Deus !
Ar Vretonet oant peurvuia euz tu an dug Charlez. Biken Montfort n’en dije gounezet penefe ar Saozon. An dugez a Vontfort en doa en dro dezi muioc’h a noblans Saoz eget tuchentilet Breiz. E peb emgann e vije kavet Bretonet maro euz arme Charles, ha deuz arme Montfort ne vije kavet etouez ar re varo nemet Saozon. Nag a baïzantet a zo hanvet Bloaz abalamour oant bet ho zadou soudarded Charlez de Blois. Ar Saozon n’ho doa kement a gassoni euz an dud divar ar meaz nemet abalamour ar re-man a garie an dug Charlez.
Pa oe klevet var dachen Alre, e oa lazet an dug Charlez gant ar Saozon, ar guir Vretonet a gemeraz kement a velkoni, ma na fellaz mui dezo chom beo var he lerc’h ; n’em daol a rejont a nevez e kreiz an emgann, nan evit gouniz, mœz evit mervel. Eno oe lazet brezelekaerien dispar : Rohan, Leon, Dinan, Rieux, Kergorlay, Raiz, Quintin, Avaugour, Lohéac, ar Pont, Bastard, Budes-Guesbriand, Sylvestre ar Fouillée hag ar rest.
Evel-ze a varvaz ar santela prinz euz he amzer.
Charlez en euz gounezet eur plaç etre ar re vella euz an dud a vrezel, ha muioc’h c’hoaz kurunen ar zænt. Abaoue he iaouankiz a ziskuezaz eur furnez vraz hag a oa skuer an oll dud iaouank.
He furnez na reaz nemet kreski gant an oad. He zevotion evit sant Youen a reaz dezan sevel en he enor eur werz kaer epad maoahe unan prizounier e Bro-Saoz ; ton ar c’hantik oa komposet ive gantan, hag e oa kanet e meur a leac’h euz ar Vreiz, ar werz-ze oe lennet gant eur relijius euz a Guengamp hanvet Derrien, pa oe komzet da lakat Charlez e renk ar zænt, e 1371. (Hon tad santel ar Pab Leon XIII a gendalc’h da lakaat Charles ar Bleiz e renk ar zænt).
Epad ma oa dug a Vreiz, eur paourkez dall eveldoun-me, o choum er ger a Jugon, a zeuaz da c’houll digantan eun dra bennag. Bleiz n’en doa netra varnezan, rei a reaz d’ar paourkez unan euz he vanegou : Deuet varc’hoaz, emezan, ha diskuezit din va maneg, ha me ouezo ar pez a c’houlennit. Ar paourkez, o veza deuet e meaz, a gassaz maneg ar prins d’he zaoulagad, hag a zeuaz raktal dezan ar guelet. Bez an dug Charlez Bleiz, pe de Blois, a veler c’hoaz en iliz vihan e Guengamp galvet Introun Varia an oll Graçou (Notre-Dame-de-Grace), e pelec’h he gorf santel, a leverer, a reaz kals a viraklou. Meulet ra vezo Doue !