Me a zo o vont da lavarout eun istor am eus lennet n’eus ket gwall-bell c’hoaz : istor Marc’h, roue Poulmarc'h.
Marc’h, roue Poulmarc’h, a veze laouen bras e qalon pa c’helle mont da redek ar moc’h gouez e koadou bras e rouantelez. Eur sparr dir kalet en e zorn gantañ, nag e c’haloupe war-lerc’h ar yourc’hed hag ar c’hirvi ! Nag heñ o freuze gant e vestr-taoliou !
Eur marc’h en devoa Marc’h, roue Poulmarc’h, met eur marc’h na voe biskoaz ha na vezo biken e bar er bed-mañ. E voue, gant an avel, a lamme war vrug al lanneier, ha ker lijer e oa ma veze bec’h kavout roudou e dreid, houarnet gant arc’hant. Na traonienn zoun na krec’henn sounn ne virent outañ da vont, nag houlennou ar mor zoken. E lost a oa eur roeñv hag eur stur d’ezañ, ha kerzout a rae war ar mor daoust d’e darziou kounnaret. Kerzout a rae er mor e-giz ma kerz ar vagig skañv, displeg he goueliou par da askell eul labous. Rak-se, marc’h Marc’h, roue Poulmarc’h, a voe e hano Morvarc’h.
Gwelloc’h e vije bet gant Marc’h, roue Poulmarc’h, koll e rouantelez eget koll e varc’h Morvarc’h.
…Hogen, en deiz-se, e tomme d’an dud gant ar chase. Kuitaet gantañ e balez kerkent ha kan ar c’hilhog, ar roue en devoa gwelet eun heizez, kaera hini en devoa redet biskoaz. Hag heñ mont war he lerc’h dre ar parkeier, hag heñ mont war he lerc’h dre ar c’hamboulou hag ar saviou, hag heñ mont war e lerc’h adalek ar mintin-goulou betek an abardaez-noz. Buan e oa Morvarc’h, buanoc’h e oa an heizez.
Pell a oa chomet tud Marc’h war e lerc’h, pell war e lerc’h e chas, hag int chas mat, ar re wella koulskoude. Ha Morvarc’h a zaoulamme atao, a zaoulamme bepred, a zaoulamme c’hoaz, ha dalc’hmat an heizez koant araozañ.
Daoulammat a rae, daoulammat a rae ken a zigouezas e-tal pleg-mor Douarnenez. Eno edo Keriz gwechall goz, Iz ar gêr villiget abalamour d’he fec’hedou mezus. Keriz a gousk bremañ e goueled ar mor ; gwelout a raer, pa vez sioul an amzer, beg touriou an iliz vras, hag enni ez eus tud — eun ugent bennak anezo — o selaou an oferenn. N’eo ket aet an dour betek enno, met kaer o deus gedal ne zeu marchigod ebet da respont « Et cum spiritu tuo » d’ar beleg a zo c’hoaz ouz an aoter ha troet war-du an dud abaoe. Klevet em eus e vezo diveuzet Keriz pa ’z ay eur marchigod fur da lavarout « Et cum spiritu tuo ». Mall eo d’ezañ mont rak, a’chan di, tud Keriz ne vezo baradoz ebet evito.
Daoulammat a ra Morvarc’h. An heizez a zo berr warnezi, hag o veza ma ne c’hell ket mont larkoc’h eo chomet war ar garreg e-lec’h m’emañ c’hoaz roud houarn ar marc’h a voe douget ar roue Gralon gantañ, pa dec’he rak an doureier a isfonte dre skluziou digor Keriz.
Er penn pella d’ar garreg emañ, hag hi a glemm, a hirvoud, a leñv.
Marc’h, didruez e galon, a dap eur bir, a stenn e wareg, a yao ! war an heizez koant.
Na souezet eo !
N’eo ket aet ar saez tre betek an heizez, ma ’z eo distroet yud ganti ha ma ’z a da skei Morvarc’h en e galon. Al loen a gouez, o c’houirinat ker skiltrus ma tasson kaviou an aod hag heñ, ruilh-diruilh, diwar ar reier en tonnou.
Bec’h ma c’hell ar roue divarc’ha e dreid eus ar stleugou Kollet e benn gantañ gant ar c’heuz d’e varc’h mat, d’e varc’h buan. Marc’h a dap e goñtell-laz, hag heñ war eeun da gavout an heizez, e zent o skrigna gant ar gounnar.
« Harp ! den kriz ! » eme eur vouez taer.
Hag heñ sellout. Heizez ebet ken. E-lec’h ma edo, setu eur plac’h yaouank, koant e-giz ar gliz-mintin. Eur gurunenn vezin a zo en dro d’he fennn : he bleo, melen-aour evel an ed a fuilh gant ar vorenn war e skoaz noaz ; ouz he c’herc’henn ez eus en istribilh eun alc’houez aour. Ha Marc’h anavezout Ahez, pe Zahut, merc’h ar roue Gralon ; Dahut, an hini a rae yaouank ganti ; Dahut hag a rae teurel anezo, goude o fec’hed, e mengleuziou an Huelgoad hag e re Boullaouen, e-lec’h ma vezint klevet oc’h huanadi ken a zeuio evit plijout d’eur priñs kaer a oa an diaoul beo e-unan ; Dahut, bet cheñchet e morwreg abalamour d’he fec’hedou diniver.
Hag hi lavarout :
« Marc’h, roue Poulmarc’h, pa ’z eo gwir out deuet war va lerc’h, herr e-giz an tan, hag ac’h eus kredet tenna warnoun-me ha n’em eus graet droug ebet d’it morse, te a vezo da ziskouarn heñvel ouz diskouarn al loen a zougas ac’hanout betek-hen. »
Hag hi en he sav war he lost-pesk, hag en eur par berr e stok ouz penn Marc’h gant e baz korrigan. Hag hi war he fenn er mor. Neui a ra eur c’hrapad, ken emañ e-kichen Morvarc’h. Hag hi eun taol d’ezañ gant e baz, hag heñ a zo buhez ennañ raktal. Hi war e gein, ha gant eur c’hoarzadenn skiltrus : « Marc’h en deus diskouarn Morvarc’h ! »
Hag an ekleviou war eun dro : « Marc’h en deus diskouarn e Vorvarc’h ! »
Ar paour-kaez roue ne ra van gant ar c’homzou-se. E zaoulagad, tan enno, a bar war Vorvarc’h, e varc’h mat, e varc’h buan, war Vorvarc’h hag a red, renet gant Dahut. Kas a ra e gammedou war-du Kraon, e pleg-mor Morgad, e-lec’h ma ’z eus eur bern toullou graet gant an tarziou, toullou kaer meurbet ; enno eo emañ o chom ar briñsez Dahut, Doue d’he fardono evit ma ne sponto ken ar paour-kaez merdeidi, gant he c’houitell strobinellet a ra d’ezo mont d’he c’havout, da bec’hi ha da vervel dizale evit beza daonet !
Deuet eo an noz war Varc’h, roue Poulmarc’h. Ar stered a lugern en oabl e-giz tachou aour plantet ennañ gant biz Doue. Ober a reont al lez d’ar rouanez he fenn koar a zo hanter-souchet he faotr e vec’h-lann gant eur goumoulennig.
Deuet eo an noz war Varc’h, roue Poulmarc’h. Ar stered a lugern en oabl e-giz tachou aour plantet ennañ gant biz Doue. Ober a reont al lez d’ar rouanez he fenn koar a zo hanter-souchet he faotr e vec’h-lann gant eur goumoulennig.
Pa ’z eo divadaouet Marc’h, nag estlamm en deus o welout e vleo kresket c’hoaz : war e skoaz e kouezont hag heñveloc’h int ouz moue eur loen-kezeg eget ouz bleo eun den.
War eun dro gant ar zouezet ma ’z eo, e klev an hekleo o c’hoarzin goap en eur lavarout : « Marc’h en deus diskouarn e Vorvarc’h ! »
Hag heñ a gas e zorn d’e benn hag a gav diskouarn marc’h e lec’h e re, nijet ne oar dare da belec’h.
Hag ar paour-kaez Marc’h a goll e spered, ha tec’hout a ra timat ac’hano. Dre an noz du-dall e tec’h, e tec’h, e-unan penn. Koll a ra e skiant vat gant an hekleviou a gendalc’h gwelloc’h-gwella da gas an eil d’egile :
« Marc’h en deus diskouarn e Vorvarc’h ! »
Treuzi a ra eur c’hoad bras, hag ar skourrou, o plega gant an avel, a lavar kenetrezo :
« Marc’h en deus diskouarn e Vorvarc’h ! »
Tremen a ra dre eul lanneg, ha brug ha lann a vouskan :
« Marc’h en deus diskouarn e Vorvarc’h ! »
Geot ar parkeier, bleuñv ar pradeier, kivni ar vein, touskan ar gwez, an ezenn o redek er saonenn, pep tra a hop :
« Marc’h en deus diskouarn e Vorvarc’h ! »
An hoper-noz a gri d’al loar :
« Marc’h en deus diskouarn e Vorvarc’h ! »
An teuzed o deus da son-dañs :
« Marc’h en deus diskouarn e Vorvarc’h ! »
Ar gaouenn ha labous an Ankou a zo seder o voudal :
« Marc’h en deus diskouarn e Vorvarc’h ! »
An eostig, war e vod, a richan, war eun dro gant hiboud an dour :
« Marc’h en deus diskouarn e Vorvarc’h ! »
Marc’h a c’haloup endra ’c’hell, met an eil pez eus e zilhad o steki ouz egile a ra :
« Marc’h en deus diskouarn e Vorvarc’h ! »
Atao o tec’hout, bepred o redek, dalc’hmat o c’haloupat, ar roue Marc’h a zigouez en e gêr, berr warnañ, e c’hellit kredi, a-barz ma ’z eo strinket ar goulou-dreiz.
Mont a ra d’e balez ha ne ro aotre ebet ken da zen da zont betek ennañ. Ma ne oar ken an dud hag heñ ez eus anezañ, kerkoulz lavarout. Pa ro eun urz d’eur mevel bennak, dioustu eur ouel hag a dap betek an douar a souch e benn. Met a vouez a zo ken taer ma ne gred nikun chom hep senti war an tomm.
Kreski a ra e varo evelato, hag o veza an ne fell ket d’ezañ kaout anezo hir, e teu eur perukenner bep sizun da droc’ha anezo d’ezañ. Rankout a ra ar roue lezel ar perukenner da welout e ziskouarn-marc’h hag e vleo reun. Gant aon e tiskuilhfe kement-se e laz anezañ raktal bep gwech.
Ouspenn ugent a oa maro e-giz-se. Ar re-all, c’houen en o loerou o welout na zistroe hini a gement a yae d’ar palez, a zo redet e pell-bro.
Ne chom ken nemet unan, Yeunig, e ano. Breur-mager eo da Varc’h hag e berukenner a-raok an darvoud. Yeunig ne oar ket petra a zo c’hoarvezet gant ar roue na perak ne gemer ken anezañ da droc’ha e varo d’ezañ. Ne gav ket d’ezañ koulskoude en dije displijet d’e roue.
Ar roue ne gred ket lavarout da Yeunig dont d’e gavout, rak diskredi a ra eun tammig warnezañ ha n’en deus c’hoant ebet d’e laza.
Met pa ne gav perukenner-all ebet ken, e kemenn d’ezañ dont d’ober e vicher en-dro.
Bras eo levenez Yeunig, met pa wel bleo ar roue, pa wel e ziskouarn, e laosk eur skrijadenn hag e kouez e-harz treid e vestr o skuilha daelou puilh.
« O Mestr ! » emezañ. « piou ar gorrigan he deus graet ken divalo d’ho penn-roue ? Piou en deus disleberet ho tremm gaer ? Ma karjec’h beza anzavet ouzin kentoc’h, em bije renket ac’hanoc’h brao dioustu, rak bez’ em eus bet digant Urjelez ar Gorrigan, eur sizailh vurzudus : ar bleo a vez bet troc’het ganti ne greskont tamm morse ken goude. »
« Bennoz Doue warnout, Yeunig ! » eme Varc’h, eürus e galon o klevout ar c’homzou-se.
E-pad ma ra Yeunig e labour, e lavar Marc’h d’ezañ petra a zo bet c’hoarvezet gantañ.
Yeunig, krennet brao bleo ar roue gantañ, a glask penaos diskolpa ar pez a zo re hir eus diskouarn ar roue, met re a boan a rafe d’e vestr, hag e lez anezo en he stad. Direuna a ra anezo avat, gwella ma c’hell, met n’eo ket evit cheñch o liou. Ha neuze da betra hen ober ? Gwelloc’h eo c’hoaz da Varc’h kaout diouskouarn e varc’h eget kaout re eur… respet d’eoc’h !
Toui a rank Yeunig na vrudo morse ar pez a oar diwar-benn Marc’h.
…Karout a ra Yeunig ar roue ha, rak-se, ne fell ket d’ezañ anzav netra. Met eun teoteg a-zoare eo ivez.
En deveziou kenta ez a mat an traou.
Met dont a ra an dud da c’houzout e ya Yeunig da welout ar roue bep ar mare. Hogen den-all ne c’hell mont. Perak ? Ha setu penn da gaoziou.
Yeunig ne lavar seurt da genta. A-benn eur c’hrapad e ro tro da gredi en deus bet eur get kuz digant Marc’h. Lavarout a ra, eur pennad goude, e pleg ar skouarn, gwir eo, n’eo ket diskouarn ar roue heñvel ouz re ar re-all.
Hag an dud gwasoc’h-gwasa warnezañ, na petra ’ta ? Poan-benn o deus o klask gouzout. Torr-penn int da Yeunig. Tud-a-lez, priñsed vras a zeu d’e gavout gant ar soñj da c’houzout ar sekred.
Priñsezed koant a c’houlenn, gant ho muzellou flour par d’ar roz, penaos eo graet diskouarn ar roue. Unan zoken a lavar dimezi d’ar perukenner ma kar lavarout d’ezi.
War beg e deod emañ ar ger klasket, hag an derzienn a grog e Yeunig. Da serr-noz, eun devez, heñ kuit. Mont a ra eeun dirazañ hep gouzout dare da belec’h. Eur soñj n’en deus ken :
« Marc’h en deus diskouarn e Varc’h ! »
Gouda beza baleet eur frapadig, setu heñ e-tal ar mor a verv an eon gwenn ennañ o lipat ar reier. Emañ o vont da lavarout d’ar c’hoummou :
« Marc’h en deus diskouarn e Varc’h ! »
Met krena a ra e lavarfe ar wagenn d’ar wagenn :
« Marc’h en deus diskouarn e Varc’h ! »
Ha ma lavarfe ar ger d’an avel ? Kas a rafe dre-holl :
« Marc’h en deus diskouarn e Varc’h ! »
Hag e tiskenn en aod, hag e ra eun toull ker bras hag e benn en traez, hag eno e lavar goustadik, ker goustadik ma ne glev ket e-unan :
« Marc’h en deus diskouarn e Varc’h ! »
Sevel a ra, divec’hiet e damm kalon, hag e stank mat an toull. Chom a ra eun tammig e-kichen, digor e skouarn gantañ. Netra ne lavar netra. Ne glev seurt nemet an houl o tregerni gant ar gorventenn, met ne ’z eus netra ganto diwar-benn Marc’h.
« Marc’h en… » eme Yeunig ; met ne da ket larkoc’h.
An hekleo a lavar :
« Marc’h en… » hep mui ken.
Ha Yeunig a zo laouen e galon. Ne c’hoarvez seurt ebet eno, nemet teir gorzennig kresket en eun taol dioustu war-c’horre an toull stouvet mat gant Yeunig. Bransigellat a reont koantik o fenn gant an avel-vor, hep ger ebet avat.
Ha Yeunig d’ar gêr, eürus e benn.
Dimezi e verc’h a reas Marc’h, nebeut goude.
Koant e oa ar briñsez, lemm he spered, eeun he c’halon : eur berlezenn. Meur a hini a c’hoantae he c’haout da bried. Gwelloc’h a voe ganti dimezi d’eur Breizad, da vab roue Kemper, eget da vab roue Bro-Saoz a oa bet o c’houlenn anezi.
Goueliou kaer a voe, e c’hellit kredi.
Pedet e voe d’ar friko holl dud ti ar roue, ar briñsed hag ar priñsezed, an aotrounez markizien, baroned, ha me a oar ?
- Tudjentil ha barnerien,
- Tud-a-iliz ha marc’heien…
Er c’hroazhentou e oa taoliou evit ar vourc’hizien kerkoulz hag evit ar re baour.
- Ne vanke d’ezo na kig na bara,
- Na gwin na dourvel da eva.
Debret e voe en deiz-se, eme ar skridou, daou-c’hant pemoc’h, daou-c’hant ejen, kant karo, tri-c’hant penn-dañvad, ha ne ran meneg ebet eus ar gedon, ar c’honifled, ar c’hlujiri, ar yer, ar c’houlmed, a oa bras-bras an niver anezo ivez. Hag an dourvel, ar chufere ? Ar barrikennadou a yae kant ha kant.
Goude ar pred, setu an dud, laouen holl, o tañsal war an aod.
Marc’h a chomas e-unan. E vleo ne oant ket kresket abaoe ma oant bet touzet gant sizailh Urjelez ar Gorrigan, hag eun tog kroc’hen ki-dour a oa souchet e ziskouarn-marc’h gantañ.
Levenez e galon a bare war e dal, hag heñ a oa ken kaer ha biskoaz.
Ne yeas d’ober abadenn ebet evelato.
Yeunig avat a zañse, marteze gant ar briñsez he divije roet he c’halon evit ar ger kuz.
Tron ar roue a oa savet dindan eun telt, e-lec’h ma ne oa ket eur mouch-avel.
War an dañserien, eur aezenn flour a c’houeze sederik. Hanter-kant soner a gempenne o biniaouiou hag o bombardou Allas ! aet e oa o zeotennou gant ar gornandoned e-pad an noz du. Klemm a reont, hag e redont war an aod da welout ha kavout a raint peadra d’ober teotennnou. Drant int pa zigouez tri anezo gant teir gorzenn, enno danvez tregont teotenn pep hini. Teir gorzennig Yeunig eo ar re-ze, kredabl.
Ha setu paotred ha merc’hed yaouank biz-ha-biz. Mall a zo warno da zivorza o divesker.
Graet eo an teotennou nevez. Yao dao ! Jabadao ! Avel er seier !
Estlamm ! Lavarout a reont e lec’h seni :
« Marc’h en deus diskouarn e varc’h ! »
« Setu ar ger kuz ! » eme Yeunig d’e zañserez.
« Ha gwir ? » eme houmañ.
« Allas ! ya ! »
Hag ar bombardou da ziston :
« Marc’h en deus diskouarn e varc’h ! »
Hag an holl o daoulagad war Varc’h. Hemañ ne oar ket perak e sell kement an dud outañ.
Mont a ra er-maez eus e delt, ha lavarout a ra :
« Dañsit laouen eta, tud vat. »
Kerkent eun taol-avel a zeu da bila tog ar roue, ha setu diskouarn e varc’h stag ouz e benn a-wel d’an holl. Hag int, neuze :
« Marc’h en deus diskouarn e varc’h ! »
Hag ar roue d’ar red da soucha gant ar vez. Met e droad a riskl, e benn a sko ouz eur roc’h, hag an dud a glev eur skrijadenn skiltrus gant eur vorwreg pignet war gein eur marc’h diskouarn-den d’ezañ. Hag int a youc’h :
« Hemañ eo Morvarc’h, marc’h Marc’h, roue Poulmarc’h ! Hag an diskouarn a zo ouz penn Morvarc’h eo re Varc’h ! Ha diskouarn nevez Marc’h eo re e varc’h Morvarc’h ! »
Taolet ha distaolet eo Marc’h gant an tarziou digalon, hag hep dale eo lonket ganto.
Ar friko ne ehan ket evit-se. Betek hanternoz ez eus reuz gant an dud a gan dalc’hmat :
« Marc’h en deus diskouarn e varc’h ! »
Merc’h Marc’h hag e fried, ha Yeunig ivez hepken a ra kañv d’ar roue Marc’h.
Antronoz pa ’z eo dihunet an dud, ez eont da sellout ouz al lec’h m’en devoa ar roue faoutet e benn. Eur penn-den diskouarn-marc’h d’ezañ, a oa roudennet er roc’hell. Ha raktal e cheñchont ano a bro : ne vezo ken Poulmarc’h, hogen Penn-Marc’h.
Courrier du Finistère.
genver, c’houevrer 1905.