Simon a Vontroulez/Chabistr XXXV
A. Ledan, 1834 (p. 152-162)
Cuntinuation Histor an daou vreur Marcel, contet gant Simon a Vontroulez ; cundu fall ha fin truezus eus a Jerom.
Jerom, pehini na golle qet ar guel eus ar fourrier, eme Simon a Vontroulez, hac en devoa bepret an esperanç da denna un dra benac dioutàn, a guemeras hent Rosporden, en eur vale goustadic, evit rei amzer d’ar fourrier da erruout gantàn. Ne voe qet pell-amzer hep e velet, e sac’h var e guein, hac o cana eus a greiz e galon. E voant tost da Sant Divy, pa en em rancontrjont. — Ah ! cetu c’houi aze, camarad, eme ar fourrier ? Petra a c’hortosit-hu ? Credi a ren ac’hanoc’h abaoue ar mintin-mâ var hent Montroulez. — Chenchet e meus a sonjeson, eme Jerom : c’hoant a meus da vont ganêc’h da Roason, ha d’en em angaji en ho regimant. — Realamant ? Eh bien ! guell a se. Ur pautr vaillant oc’h, hac e caràn calz an dra-se. Mont a rimp hon daou assambles, pa zeo evelse. Allòn, an avant : march !… Me bresanto ac’hanoc’h d’am c’habiten.
Cetu int o daou en rout. Arruout a reont e Roason. Jerom a so presantet hac angaget. Guisca a ra an uniform, qemer a ra ar fusuill, hac e commanç ober an exerciç. An deveziou qenta e zê mad aoüalc’h ar bed ; Jerom en devoa touchet ar pris eus e angajamant ; gonezet en devoa ivez un nebeudic arc’hant o c’hoari dinçou gant unan benac eus e gamaradet nevez, ar pez a rê dezàn nonpas sònjal nemet d’en em amusi gant e arc’hant, hep en em ambarrasi eus ar rest. Ne voe qet pell evit anavezout ha choas da vignonet ar sujedou falla eus ar regimant.
An deveziou ma n’en em gave qet a servich, e rede gant e gamaradet d’an hostaliriou ha d’an tyes fall, ha ne antree er c’hasarn nemet gant un ezom bras da gousqet.
Qementse na elle qet padout goall bell. Humor vad Jerom a gommanças da ziminui assambles gant e arc’hant ; ha pa voe golonteret e yalc’h, na gavas mui a lec’h da c’hoarzin. Ah ! diantre, emezàn, neo qet an dra-ma a falveze dìn. Evit en em amusi eo e zon en em rentet soudard. Contant oun da ober an exerciç ha da vonti va c’hard, mes e condition ec’h ellìn en em amusi : anes se, bit gant an diaoul fusuill, sac’h ha gibern !
Jerom, evel a ouzoc’h, a voa en em habituet da gaout mad peb moyen evit contanti e c’hoantjou. Hoguen er circonstanç mâ, hep en em rei ar boan da glasq hac én ne voa qen moyen evit caout arc’hant nemet laeres, e sònjas e voa unan ar c’homotta eus a dout, hac en em decidas d’en laqat en implich, hep nep scurpul. Ober a eure gouscoude ur reflexion pehini a zisqeuz ne voa qet privet eus an oll brudanç : mont a ràn da laeres va c’hamaradet, emezàn ; ma en em appercever eus a se, ec’h alfen ervad beza qemeret ha fusuillet, ha n’en deo qet se evit güir ar pez a fell dìn. Ma feiz, goude tout, ar vicher a zoudard na gonven qet dìn nemeur : greomp ur yalc’hadic ha discampomp.
Ar resolution gaer-se ur vech qemeret, ne sònjas mui nemet e laqat en execution, ha cetu amâ penaus. Remerqet en devoa ar soudarded pere a zastume piz an arc’hant a c’honezent, pe o venagi var o fae, pe a labourat en qær pe oc'h ober ul labour all benac, en deveziou na vijent qet a servich. An dud qèz-se o devoa ur sommic bian e corn o sier. Ar sujedou fall a lavare e voant avaracius, ha Jerom a sonjas e veritent aoüalc’h e vije c’hoariet un dro dezo.
Ur mintinvez eta, e reas ar vân da veza clàn, ha da nonpas ellout mont d’an exerciç gant ar re-all. Epad ma voant absant, e fouillas o sier, hac e qemeras vardro anter-cant-scoët. Neuze e sorti eus ar c’hasarn da droqi e uniform ous dillat bourc’his, hac e quittas Roason, en ur guemer an hentchou trô, evit miret da veza arrêtet.
Redec a reas dre an hentchou-se buanna ma elle, hac e renqas alies cousqet er meaz, evit nonpas en em exposi da veza qemeret en tyez e pere ec’h elje caout repu. Goude beza baleet en ur fêçon qen fatigus nôs ha deiz, ec’h erruas e Sant-Malo, rac obliget e voe da vont hac adreus hac a bed evit pellât dious an hent-bras. Sònjal a eure arreti eno, hac e laqas en e speret e vije qen assuret eno evel elec’h all, ha dre m’en devoa achappet bete neuze, ne dleye caout nep aoun. En effet, un dra estonapl eo guelet en devoa gallet achap ous an archerien, pere ne vadinont qet gant an desertourien, ha Jerom a voa er memes amzer desertour ha laer. An isçu vad-se a rentas anezàn hardissoc’h, hac e sonjas cuntinui da ober e vicher, pehini a gave profitabl, hac a seblante dezàn êzet. Na sònje qet penaus lagad ar justiç a so bepret digor var an dud eus e bar ; penaus ec’h eller marteze achappi ur vech, diou vech avichou, mes penaus ivez, goude tout, e tizolo anfin an hini a glasq, hac e zeo ret neuze paea en ur vech evit tout ar re-all.
Commanç a eure da zebri e arc’hant, ar pez na badas qet pell, rac ar c’hoariou a deuas ivez da sicour e estomac da scarza e yalc’h. Pa velas ne chomme mui netra gantàn, e voe ret sonjal e moyenou nevez, da c’hortos caout occasion da ober ar pez a hanve un tol mad.
Beza voa neuze comedianet e Sant-Malo, ha Jerom o veza grêt anaoudeguez gant unan eus ar vanden en un hostaliri, a glêvas unan o vanti e vicher, hac a roas c’hoant da Jerom d’en em laqat en o zoues, mes na grede lavarat guer a se gouscoude, abalamour na vouie qet lenn ; mes ar c’homedian Bernardin, ous e velet ambarasset, a c’houlennas petra c’hoarveze gantàn. Jerom, un nebeudic mezus, a c’houlennas hac en ne voa qet ur rol benac e pehini na vije netra da lavarat ; rac, emezàn, ne meus qet a vemor, ha ne alfen biqen disqi ul lignen dindan evor. — Se ne ra mann, eme Bernardin ; beza e zeus hac a hanvomp roliou mud. — Ia da ! eme Jerom ; eh bien ! mar manq unan evelse dêc’h, me so ho ten. — Justamant, ur plaç gollo so : deus, me ya da bresanti ac’hanout d’an directour — Deomp, eme Jerom.
Jerom so presantet ; an directour a gav en deus min mad, hac an deiz varlerc’h e rêr dezàn debuti. Guisqet e voa e guis ur brigant. E habillamant a zeree dioutàn ervad ; e visach dreist oll a voa spontus da velet, ha cetu amâ ar pez a voe caus ous se.
Qent pignat var an theatr, en devoa leusqet un tol lagad var ar bureau elec’h ma recevet an arc’hant. Ar guel eus a ur bern qen bras, en devoa laqet en e speret ar c’hoant da gaout ul loden evitàn, un dra hac a gonvene diouc’h e rol. Pa voe êchu ar pez, an directour er meulas, hac a lavaras dezàn e voa fachet bras n’en devoa qet a vemor, rac roet en devije dezàn ur plaç mad etouez e dud. Mes Jerom a respontas bepret e voa impossubl an dra-se, ha na zepante qet se dious e volontez.
Epad an nôs n’en devoe dirac e zaoulagad nemet ar bern arc’hant recevet, hac e speret na voe mui occupet nemet eus ar voyen da bacat an arc’hant, ha da blanta eno an directour hac e gomedianet.
Epad ur mis pe zaou ne reas nemet hureal var ar fêçon da zont aben eus e dol. Goude beza bet sonjet calz en se, e velas n’en devoa qen moyen da guemer, nemet da angaji ar recevour da veza a dra gantàn, ha da dec’hel buan gant an arc’hant. Jerom en devoa c’hoessêt honestis ar recevour, hac evel en em anaveze mad aoüalc’h dija er seurt tra, e credas e peb surete ober dezàn ar broposition. Jerom en pedas eta da vont gantàn da eva ur voutaillad güin ; hac en eur eva o banne, e tisclêrias Jerom dezàn e zessign, ar pez n’en devoe qet nemeur a boan ar recevour da accepti. Convenet voe etrezo e vije grêt an tol an deiz var-lerc’h. Ne choasent qet fall o devez, rac ur sulvez e voa, hac e tleyet rei ur pez caer, e pehini e tepordet calz a dud pinvidiq, hac un nombr bras a dud all, ar pez en devije laqet receo calz a arc’hant. Hoguen, qementse a dremenas evel e zàn d’en lavarat dêc’h.
Ar recevour, goude beza dastumet an arc’hant en e zac’h, a ras ar vân da vont d’e renta, evel an ordinal ; mes, elec’h mont da gaout an tenzorier, e redas buan er meaz a guær, hac e za realamant da gaout Jerom, pehini a voa o tepord anezàn.
Qerqent ha ma voent en em gavet, en em leqejont da vale eus a ur pas mad, evit en em laqat en abri ar buanna possubl. Redec a rejont er guis-se epad an nôs, ha ne arretjont nemet da c’houlou deiz, en un hoslaliri, evit debri un tam benac. Jerom na voe qet nebeut spountet, pa velas eno daou archer, pere o devoa lêzet o c’hezeg stag er c’hourt. N’en devoa qet ancouêt e voa desertour ; hac evel ma en em appercevas e selle an archerien outàn gant attantion vras, ne douetas qet o devoa e signalamant. Hep lavaret mann d’e gamarad, e sorti prest hac e red d’ar c’hourt, elec’h ma voa qezec an archerien. Choas a eure ar guella, rei a eure un tol contel e peultrin eguile, evit na eljet qet en em servicha dioutàn da vont var e lerc’h ; pigna ra var e varc’h, hac en em laqa da c’haloupi eus a oll nerz al loen, en eur ober goab dious an archerien, pere, en eur goler ar vrassa a selle outàn, ous en gourdrous inutilamant.
Mes an trista figur a voa hini ar paour-qèz recevour. Jerom en devoa casset gantàn an arc’hant, epad ma chomme ar recevour hep nep ressourç hac evit otach etre daouarn an archerien furius. Guelet a rimp divezatoc’h ar pez a erruas gantàn, evit beza en em lezet gonit gant ur frippon.
Jerom a c’haloupas eta var marc’h an archer, bete ma coezas al loen paour epuiset gant ar fatiq, maro-mic var ar plaç. Al laer Jerom a bellâs neuze deus an hent, hac a antreas en ur c’hoad evit en em reposi hac evit conta e arc’hant. Daou c’hant scoët a voa eus anezo. Biscoas Jerom n’en devoa guelet qement all. En em gredi a eure ur moment capabl da zeport peb evenamant possubl. Ar fals apparanç-se na badas qet pell-amzer ; rac, epad ma voa c’hoas o sellet ous e denzor, e velas dirazàn daou den demeus a ur min spontus meurbed, pere a laqas o fistolennou var gouzoug Jerom, en ur goulen digantàn ar yalc’h pe ar vuez.
Ar paour qèz Jerom a leusqas ur griaden hac a guezas var e guein, evel pa en devije dija recevet pemp pe c’houec’h bouled en e benn. An daou vrigant en rassuras, en eur lavarat dezàn : na pez aoun ebet ; n’hon eus ezom nemet da arc’hant, ha na rimp droug ebet dit. — Oh ! mes, jarnidiaoul, autrone, eme Jerom, clêvet em boa atao lavaret penos ar bleizi n’en em debrent qet an eil eguile. An enor ameus da veza deus ho micher, hac e rit aze un action divalo, en eur laeres ur c’hamarad. — An dra-se a ell beza, emezo ; mes ne c’heus-te qet clêvet ivez lavaret penaus ar madou laeret na brofitont qet ? — Arça, eme Jerom, tachomp da nonpas farçal : lavarat a ràn dêc’h ez oun deus ho regimant. Ne zeus qet ouspen pêvar devez e voan guisqet eveldoc’h. An arc’hant-se eo ar pez o devoa recevet comedianet Sant-Malo, pehini oun bet fin aoüalc’h evit e bipa tout. Contant oun da bartagi ganêc’h ; mes nonpas da rei tout. — Eh bien ! eme unan eus al laeron, mar doud realamant eus hon micher, ec’h elles en em anroli ea hon touez : deus ganeomp. — Gant joa, autrou ; rac ne sonch qet dìn em bez netra a voelloc’h da ober.
Jerom a heuillas an daou laer, pere er c’hunduas en un andret ténval eus ar c’hoad, e pelec’h e yoa o c’hamaradet e nombr eus a seiz pe eiz. — Cetu amâ ur c’hompagnun nevez a zigassomp dêc’h, eme ar c’hoqinet. — Un den sur eo-én ? eme an hini a zisqeuze beza ar mestr. — Ia, ia ; digass a ra arc’hant d’ar mass. — Mad evelse. Un touch dorn, camarad.
Cetu eta Jerom anrolet en ur vanden laeron ! Ne meus qet ezom da lavarat dêc’h, goude-se, ar pez a eure epad pêvar bloaz ma chommas hep beza qemeret. Dont a eure da veza unan deus an habilla demeus ar vanden. Abars nebeut amzer, e c’hanavejot ennàn ur c’hapacite vras evit ar vicher, hac e voe hanvet sclêrigenner ; da lavaret eo, e yê arauc evit en em assuri mad eus an tolliou a vije da ober. En renta rê ebars en un ty, e pehini en em laqe recev e qalite a vevel, pe en ur fêçon benac all, hac eno e laere gant ur finesse vras, ha pa vije necesser, e prepare labour d’e gonsortet.
Un devez en em dispose evit un affer, hac e voa en em introduet, evel a meus lavaret, en ur maner, e pelec’h ec’h espere ober ur c’hoari gaer. Maleurusamant evitàn, un officer a deuas da leina d’ar maner, ha Jerom n’en anavezas qet. Etro-pad lein an officer a selle pis ous Jerom, pehini a serviche ous taul, hac en devoa e assiet dindan e vrec’h. An officer, goude beza examinet mad Jerom, a grias : cetu aze un desertour hac ul laer ; arrêtit an den-se. — Jerom a voe qer spontet evel pa vije coezet ar gurun en e guichen ; lezel a eure e assied da gueza, hac e saillas etrezec an nor, en esper sortial ; mes n’en devoe qet a amzer: trappet e voe, dastumet mad, hac e teuas an archerien d’e guemer evit e gundui d’ar prison.
Erruet e voa ar poent e pehini e zê tout d’en em gaout a eneb Jerom. Daou archer all a eruas, hac unan eus anezo en em gav justamant ar memes hini a voa bet laeret dezàn e varc’h gant Jerom. Divinout a rit ar rest, va mignonet ; e broces a voe grêt da Jerom, goude beza bet disoloet e grimou, hac e voe condaonet d’ar galeou.
Mes neo qet se tout : ne voa qet ouspen eiz dez e voa er bagn, pa dostâs ur galeour da sellet outàn. Qerqent e sav emàn e chaden, hac er lanç a nerz e gorf var estomac Jerom, en eur leusqel ur griaden spontus, hac e cuez Jerom d’an douar. — Maleurus ! eme ar galeour, deport a ren ac’hanout amàn, evit en em vengi… Dide eo, d’as consseillou fall hac infam e tleàn ar maleur eüzus da zouguen ar chaden-mâ eus a infamidigues hac a gonfusion ! falvezout a rê dìn ivez e teuje de veza an instrumant demeus va venjanç ! Peneverdout, na vijen qet bet un torfetour ; te eo en deus grêt dìn coumetti va c’henta crim, en eur dont da angagi ac’hanon da laeres arc’hant ar gomedianet. Va diveza crim eo ur muntr ; mes er c’houmetti a ràn evit delivra ar bed demeus a ur monstr.
Er fêçon-se ec’h êchuas Jerom, goude beza tremenet dre an oll renqou eus ar c’hrim. Venjanç an ên ha venjanç al lezennou en em laqa deport avichou ; mes an den coupabl na achap james dezo, hac en trapout a rear abred pe divezat.
Cetu aze un exemple goal derrupl, eme ar Person, ha capabl da laqat ober reflexionou serius. Offr a ra evit certen ar breuven eus ar guirioneou a brezeguen er mintin-mâ. Mes, Simon, hoc’h auditoret a so contristet oll. Lavarit deomp bremâ, evit hon joaüssat, eus a betra eo deut ivez ar paour qèz Louis, epad ma qerze e vreur maleurus varzu e goll. An histor-se, a gred din, a vezo consolantoc’h eguet an hini oc’h eus contet.
Oh ! ia avad, eme Simon ; calz e zeo muioc’h consolant, evel ma zit d’e c’hlêvet.