« En toute chose il faut considérer la fin. »
A lavar La Fontaine enn ur fablen : da lavaret eo : « En pep tra e dleer gwelet ar finn. » Ar gomz-ze a zo fur meurbed. Na eûs ket a forz kaer penaoz e komanser, met penaoz a vez ar finn. Da betra e talv gonid viktoariou braz hag ober kalz a drouz bars ar bed-ma, mar na chomm goude a gement-se holl nemet dismantr (ruine) ha glac’har, ha mar dilezet pep-tra en gwasoc’h stad eget a-raok ?
Epad pell amzer ez eo bet torret hon fennou d’imp gant Napoleon ; hag atao Napoleon. Na oa brud nemet euz anezhan en pep-lec’h. Dre-holl (partout) e vije klevet lavaret penaoz ar Franz na oa bet biskoaz brasoc’h ha krenvoc’h eget indan-han. ha divezatoc’h hoc’h eûs klevet lavaret penaoz Napoleon Tri hon lakaje da veza adarre pinvidik ha krenv ha galloudus, evel ann Napoleon koz, Napoleon Kenta.
Gwelomp eta en pe stad an Napoleoned ho d-eûz kavet ar Franz, hag en pe stad ho d-eûs lèzet anezhi. Gwelomp ann treo evel emaint en gwirionez.
Pa deuas ar Revolution vraz, en 1789, ar Franz ez oa, da dost (a peu près), en he douar, ar pez ez oa en 1870, a-raok ar brezel milliget grêt gant Napoleon Tri eneb ar Prusianed. Revolution 89 na glaske nemet mad ar bopl en pep tra, ha na sonje ket kreski douarou ar rouantelez koz, ha pellaad he harzou, da lavaret eo he frontierou, evel ma ve lavaret brema. Na glaske nemet beva en peoc’h, ha mar d-eûs bet grêt ar brezel, ez eo evit em difen eneb rouanez ar broïou all.
Impalaër an Autrich, pehini, d’ann amzer-ze, a oa ive hanvet impalaër ann Allemagn, hag roue ar Pruss, ez oa em glevet evit ober brezel dimp, abalamour da Louis C’huezek (XVI) pehini na ioullemp ken (que nous ne voulions plus) miret da roue. Impalaër ann Allemagn hen defoa c’hoant ouspen da ober d’imp rei d’ar Pab ar gêr a Avignon ha departamant ar Vauclus, pere ez oa em roët d’ar Franz, hag e c’houlenne c’hoas ma vije dalc’het en Alsace ar gwiriou koz (les droits féodaux).
Ar Revolution, pa welas e vije rèd kaout brezel, a gomansas da genta.
Roue ar Sardaign, pehini ez oa mestr d’ar Savoie ha da Nice, a em lakaas gant ar rouanez all a-eneb d’imp : met ar Savoie ha Nice pere a zo en tu-ma da veneziou ann Alp, hag a zo douget a galon evit ar Franz, ha nann evit ann Itali, — a em roas d’ar Franz. Er Savoie, ann dud a diskennas holl euz ho meneziou evit saludi ann drapeau tricolor.
En tu ann hanter-noz (au Nord), ar viktoariou kenta euz ar Revolution, pehini a defoa disklêriet (proclamé) ar Republik, a zigorras d’imp ar Belgiq hag ar broïou a zo en tu kleiz euz ar Rhin. Ar gêr a Liège, pehini na oa ket neuze euz ar Belgiq, hag a garie ar Fransijenn, a em lakaas ive euz tu ar Franz, gant levenez, evel ar Savoie.
Ar Belgiq, d’ann amzer-se, na oa ket libr evel breman ; en dalc’h an Autrich ez oa. Ann dud ive er vro-se na oant ket unanet, ar c’hêriou hag ar mêzou (les campagnes) na allent ket em glevet.
Na oa ket mad lezel ar Belgiq en dalc’h ann Autrich, hag abalamour na alle ket ann dud en-hi em glevet, na oa ket mad ive ober ur republik euz ar vro-se. Ma oe staget ar Belgiq euz ar Franz, ur wez kenta er bloaz 1793, hag un eil gwez er bloaz 1785[sic], goude ma hor boa trec’het a-nevez war ann Autrichianed ka kaset anezhe er meas ar Belgiq. Tud ar vro, ar Belged, a oa zoken muioc’h kontant ann eil gwez eget ar wez kenta da veza staget euz ar Franz, rag gwelet a reent sklêr penaoz n’ho defoa netra a welloc’h da ober.
Kalz euz ar broïou all a zo en tu-man d’ar Rhin, ha pere a oa dalc’het d’an amzer ze gant prinsed, a bere darn a oa bêleien, ha darn all na oant ket, ho defoa c’hoant ive de veza staget euz ar Franz. Kement-se a oe grêt hep-dale, hag er bloaz 1795, ann holl rouantelezou bihan a oa en tu-man d’ar Rhin a oe staget euz ar Franz. Kement-ze a c’hoarvezas hep brezel, ha gant grad-vad ar Prus, gant ma sikourje ar Franz anezhi da gaout douarou all ha galloud en tu-all d’ar Rhin.
- (Da veza heuillet).
