Buez Jeann d’Arc/Kentel 27
D’ar 24 a viz c’houevreur e oue trede devez braz ar prosez ; daou varner ha tri-ugent a ioa bodet en dro da Gauchon. Hema a dorraz adarre he fenn da Jeann, o klask ober d’ezhi toui e respountfe d’an oll goulennou ; unnek guech dioc’htu e c’houlennaz an dra-ze diganthi, en eur c’hourdrouz ar verc’hez iaouank d’he barn d’ar maro ma ne zentfe ket outan ; mes ne c’hellaz ket ober da Jeann plega. Toui a reaz e respountfe d’ar goulennou a doa guir ar varnerien da ober d’ezhi, ha netra ken.
An doklor Beauper eo a reaz adarre ar goulennoü, var urz eskop Beauvais.
Beauper. — Peur oc’h euz klevet ar vouez a deu d’eoc’h ?
Jeann. — He c’hlevet am euz deac’h hag hirio.
Beauper. — Da bed heur deac’h ?
Jeann. — Teir guech deac’h : dioc’h ar mintin, abred kaer ; da vare ar gousperou ; d’an Angelus dioc’h an noz.
Beauper. — Petra reac’h, deac’h vintin, p’oc’h euz klevet ar vouez ?
Jeann. — Kousket oann, setu m’oun bet dihunet ganthi.
Beauper. — Ejet e deuz ac’hanoc’h d’ho tihuna ?
Jeann. — Nan.
Beauper. — En ho kampr e oa ar vouez ?
Jeann. — Nan, mes er c’hastell e oa.
Beauper. — Trugarekeat oc’h euz anezhi ? Eat oc’h var pennou ho taoulin ?
Jeann. — Var va daoulin n’oun ket eat, mes trugarekeat em euz anezhi, ha goulennet em euz skoazel.
Beauper. — Petra e deuz lavaret d’eoc’h ?
Jeann. — Respount d’eoc’h eb aon, rak sikour am bezo digant Doue.
Neuze Jeann a droaz varzu eskop Beauvais, azezet e kreiz al lez varn, hag a lavaraz d’ezhan : « C’houi a lavar ez oc’h va barner. Eskop oc’h, taolit evez var ar pez a reoc’h, rak me zo deut a berz Doue, ha c’houi en em laka e riskl braz. »
Beauper. — Ho Mouez, ha dont a ra a berz Doue ?
Jeann. — Ia, ha dre e urz.
Beauper. — Ar vouez-se, ha difennet e deuz ouzoc’h respount d’an oll goulennou ?
Jeann. — Ne respountin ket d’eoc’h var gement-se. Diskleriet euz bet d’in traou divar benn ar roue ; n’ho livirin ket d’eoc’h.
Beauper. — Difenn oc’h euz eta ?
Jeann. — Roit d’in amzer da c’houlenn kuzul digant ar Vouez, ha goude me respounto d’eoc’h ?
Beauper. — Respountit dioc’htu.
Jeann. — N’her grin ket ; ar Vouez a c’hell difenn ouzin rei respount.
Beauper. — Ar Vouez a gomz ouzoc’h dioc’h ma livirit, daoust ha bez’ e deuz drem ha daoulagad ?
Jeann. — Ne livirin ket d’eoc’h an dra-ze ken nebeut. Ar vugale vian a zo boaz da lavaret e vez avechou krouget an dud divar bouez ho zeod.
Beauper. — Daoust ha ne c’helfac’h ket ober d’ar Vouez kelenn ar roue var gement tra a zell outhan ?
Jeann. — Mar deo bolontez Doue, ia. Ne rin netra eb gras Doue.
Beauper. — Gouzout a rit ha bez’e maoc’h egras Doue ?
Var ar ger-ze, unan euz ar varnerien a ziskleriaz ne oa ket red da Jeann respount d’ar goulenn-ze, mes eskop Beauvais a lavaraz d’ezhan krak ha berr : « Roit peoc’h, c’houi. »
Neuze an eskop a c’houlennaz digant ar verc’hez iaouank : « Ha bez’ e maoc’h e gras Doue ? » Jeann a reaz d’ezhan unan euz ar c’haera responchou a zo kouezet divar muzellou eun den er bed-ma : « Ma n’e maoun ket e stad a c’hras, Doue d’am lakât ennhan ; m’e maoun ebarz, Doue d’her miret d’in. Kaloun ebet ne ve ken ankeniet ha va hini ma c’houffen a berz mad n’e maoun ket e gras Doue ; mes ma vijen bet e stad a bec’hed, ne gredan ket en defe Doue digaset he zentezed d’am c’helenn. »
Goude e oue great da Jeann komz a nevez divar benn Domremy ha kalz traou all. Evit achui e oue goulennet diganthi ha laouen e vefe o kemeret en dro dillad maouez : « Ia, emezhi, gant ma vezin laosket da vont kuit ; anez, e virin an hini am euz, pa ’z eo guir Doue eo a ra d’in he viska. »
D’ar meurz, 27 a viz c’houevreur, edo pevare devez braz ar prosez : tri barner hag hanterkant a ioa azezet en dro da eskop Beauvais. E leac’h terri he fenn da Jeann adarre, Cauchon ne c’houlennaz diganthi nemet diou vech en dro ma, lavaret kement tra a c’houie. Jeann a respountaz : « Touet aoualc’h em euz en deveziou all. »
Beauper a reaz adarre ar goulennou, var urz an eskop.
Beauper. — « Iun a rit bembez epad ar c’horaiz ? (Er c’horaiz edot).
Jeann. — Daoust ha guir oc’h euz da c’houzout an dra-ze ?
Beauper. — Ia.
Jeann. — Ma, iunet em euz bemdez. (Ne oa ket red d’ezhi iun, ne oa nemet naontek vloaz).
Beauper. — Ha klevet oc’h euz ho moueziou abaoue disadorn ?
Jeann. — Ia, meur a vech.
Beauper. — Petra o deuz lavaret d’eoc’h ?
Jeann. — Ali o deuz roet d’in var meur a dra, mes var kalz a draou all n’o pezo respount ebet eb ali va Moueziou.
Beauper. — Mouez piou eo ho moueziou ?
Jeann. — Mouez Santez Katell ha Santez Mac’harit. Kurunennou kaer ha pinvidik a zo var ho fenn.
Beauper. — Pe seurt kem a lakit etrezho ?
Jeann. — Seiz vloaz so e renont ac’hanoun, ha dre-ze, eo eaz d’in anaout an eil dioc’h eben.
Beauper. — Ar memez oad o deuz ?
Jeann. — N’em euz guir ebet d’hen lavaret d’eoc’h.
Beauper. — Piou oc’h euz guelet da genta ?
Jeann. — Sant Mikeal hag elez ar baradoz ?
Beauper. — Hag ho guelet oc’h euz e guirionez ?
Jeann. — Koulz ha m’ho kuelan ; pa ’z eant kuit, e skuillen daelou, hag e c’houlennen mont gantho.
Beauper. — Petra lavaraz Sant Mikeal d’eoc’h en dro genta ?
Jeann. — Ne c’houezoc’h ket an dra-ze hirio.
Beauper. — Daoust ha var urz Doue eo oc’h euz douget eur guiskamant goaz ?
Jeann. — Ar guiskamant a ra nebeut a dra. N’eo ket eun den eo en deuz great d’in he viska, rak n’em euz great netra nemet var ger Doue.
Beauper. — Kaout a ra d’eoc’h oc’h euz great mad o kemeret ar guiskamant-se ?
Jeann. — Kredi a ran em euz great mad, ken aliez guech ha m’em euz sentet ouz Hor Zalver.
Beauper. — Kalz sklerijen a zo pa glevit ho moueziou ?
Jeann goapaüz. — Ia, kalz sklerijen a zo, evel m’eo deread. Ar sklerijen ne bar ket oll evidoc’h-hu, mestr.
Neuze e oue goulennet meur a dra divar benn ar roue, mes hi a lavaraz eur vech : « Ne c’houzon dare, » eur vech all : « Ne livirin ket an dra-ze d’eoc’h er bloa-ma. » Goudeze, e oue great d’ezhi goulennou divar benn he c’hleze kavet en iliz Santez Katell e Fierbois.
Beauper. — Pe ho kleze, pe ho panniel a garac’h ar muia ?
Jeann. — Douget e oan d’am banniel daou ugent guech muioc’h eget d’am c’hleze. Pa ’z ean d’an emgann, e krogen em banniel evit miret na skuilfen goad, rak evit guir n’em euz morse lazet den.
Beauper. — Daoust ha n’oc’h euz ket lavaret dirak Orleans ne vije tizet hini ebet euz ho tud gant ar birou hag ar bouliji, ha ne vije paket nemedoc’h ?
Jeann. — Nan ? zur ; eur c’hant benag euz va zoudardet a oue gouliet eno. N’em euz lavaret d’am zud nemet eun dra : kear a vezo digelc’het.
Beauper. — Gouzout a reac’h e tliac’h beza gouliet ?
Jeann. — Her gouzout a rean, rak va Moueziou o doa hel lavaret d’hin, hen diskleriet em boa d’ar roue. Pareet oun bet dindan pemzek devez eb paouez da bignat var varc’h, ha d’en em ganna.
En devez kenta a viz meurz e oue guelet eiz barner hag hanterkant en dro da eskop Beauvais e kampr vraz kastell ar roue Saoz e Rouen. Jeann d’Arc a ioa dirazo evit ar bemped guech. En dro-ma, Cauchon a c’houlennaz teir guech diganthi toui evel m’en doa c’hoant, da lavaret eo, e respountfe var eün d’an oll goulennou, mes Jeann a douaz evel araok, ha netra ken.
Goude ma oue great da Jeann komz divar benn he banniel, e oue goulennet diganthi : « Daoust ha kaout a ra d’eoc’h ec’h en em gavo drouk gant ar Zaozon ?
Jeann. — Araok seiz vloaz, ar Zaozon a gollo brasoc’h herrez eget kear Orleans. Koll a raint ar Frans a bez, ha Doue a roio ar gounid d’ar Fransizien.
Beauper. — Penaoz e c’houzoc’h-hu kement-se ?
Jeann. — Doue en deuz hen diskleriet d’in, hag e vefen glac’haret braz ma ne deufe ket an dra-ze da vir en amzer ze. »
(Nebeutoc’h eget seiz vloaz da c’houde, er bloaz 1436, ar Zaozon a golle Paris ; nebeut amzer goude, o doa kollet ar vro a bez.)
Beauper. — Piou a lavar an traou-ze d’eoc’h ?
Jeann. — Va Moueziou.
Beauper. — Ha bizeier o deuz ho sentezed ?
Jeann. — Ne c’houzon dare.
Beauper. — Eur bromesa benag o deuz great d’eoc’h ?
Jeann. — Ia, diskleriet o d’euz d’in e teui adarre roue Frans da veza mestr var he rouantelez, ha promettet o deuz d’in va c’has gantho d’ar baradoz.
Beauper. — Ha lavaret o deuz d’eoc’h e viot tennet euz ho prizoun ?
Jeann. — Abenn tri miz ama, me respounto d’eoc’h.
(Eun devez araok an tri miz, Jeann a iea euz ar prizoun d’an tan ; ac’hano, fizians on euz, he ene a zo nijet d’ar baradoz.)
Beauper. — Pa gomze Sant Mikeal ouzoc’h, ha dougen a rea eur guiskamant benag ?
Jeann. — Ha sonjal a rit-hu n’en deuz ket Doue peadra d’he viska ?
Beauper. — Daoust ha bleo en doa ?
Jeann. — Perak e vefent bet troc’het ?
Goude e oue great d’ezhi komz euz a zant Mikeal hag euz an diou zantez, hag ec’h anzavaz e veze aliet gant he Moueziou da vont aketuz da goves. Setu ma c’houlennaz an doktor : « Pa ’z eac’h da goves, ha sonjal a rea d’eoc’h beza e stad e bec’hed marvel ? »
Jeann. — Ne c’houzon ket ha bet oun morse e stad a bec’hed marvel : ne gredan ket beza kouezet ennhan. Doue r’am diouallo da goueza biken er stad-se !
Neuze e oue goulennet a nevez meur a dra diganthi divar benn ar roue, hag he gurunen, mes ar verc’hez iaouank a lavaraz d’he barnerien mont da glask ar roue he-unan, m’o doa c’hoant da gaout eur respount.
Er c’houec’hved devez, d’an 3 a viz meurz, Cauchon a renaz adarre, daou varner ha daou ugent dindannan. Goude m’e devoue touet evel en deveziou all, Beauper a c’houlennaz : « Daoust ha diskleriet euz bet deoc’h ha c’houi a c’hello tec’het ?
Jeann. — E feiz, ne c’houzon nag an deiz nag an heur.
Beauper. — Ho Moueziou o deuz evelato lavaret eun dra benag d’eoc’h var gement-se ?
Jeann. — Ia, diskleriet o deuz d’in e vezin saveteat.
Beauper. — Piou en deuz great d’eoc’h guiska dillad goaz ? Sant Mikeal, santez Katell, pe zantez Mac’harit ?
Jeann. — N’hel livirin ket d’eoc’h brema.
Beauper. — Daoust hag ho tud n’o deuz ket great d’ar veleien lavaret oferennou evit hoc’h henori ?
Jeann. — N’her gouzon ket, ha m’o defe great kement-se, n’eo ket var va ali d’in-me eo. M’o deuz pedet evidon, ne gredan ket o defe great fall.
Beauper. — Daoust hag ar virionez a zo gant ar re a gred e teuit a berz Doue ?
Jeann. — Ia, ar virionez a zo gantho.
Beauper. — Perak e teue tud da bokat d’ho taouarn ha d’ho tillad ?
Jeann. — N’eo ket evit va adori eo, ne laosken anezho da douch ouzon nemet nebeuta ma c’hellen ; mes an dud dister a deue laouen betek ennon, abalamour m’ho difennen.
Beauper. — Daoust ha koves ha kommunia a reac’h dre ma z’ each ?
Jeann. — Ia, zur.
Beauper. — Gant ho kuiskamant goaz ?
Jeann. — Ia, mes eb va armou.
Beauper. — Lavaret a reer oc’h euz blasphemet hano santel an Aotrou Doue, goude ho lamm divar dour Beaurevoir, pa ’z oc’h bet dizemplet.
Jeann. — Morse n’em euz laosket eur blasphem, morse n’em euz lavaret an disterra tra eneb sant pe santez ; ar re o deuz inkantet kement-se a zo gaouiadet. »
Setu e berr gomzou hiniennou euz ar goulennou a oue great digant Jeann d’Arc, hag ar respounchou a roaz. Red e vefe astenn re al levrik-ma, evit merka an oll goulennou a oue great d’ezhi. Goulennou ha respounchou a zo bet skrivet gant ar Zaozon ebken, gant enebourien Jeann ; evel m’eo bet diskleriet huelloc’h, respounchou ar verzerez a dle beza bet e guirionez nerzussoc’h eget n’int bet skrivet, ha goulskoude, pa lennomp anezho evel m’e maint, oump souezet o velet peger kaer int.
Ha ma plijont d’eomp-mi pa lennomp anezho, pegement e tlient plijout d’ar re a glevaz Jeann he-unan o rei anezho d’he barnerien a dlefet da henvel he bourrevien. Etouez an dud a iliz gouiziek a deue da zelaou Jeann, hiniennou ne oant ket guerzet d’ar Zaozon evel Cauchon hag he genseurted, hiniennou a dlie sklasa ho goad o velet peger iud e oa an daou varner braz en ho goulennou ; al levenez a dlie, er c’hountrol, para avechou var ho zal, pa velent ar gounid o choum gant ar verzerez.
Avechouigou e oue klevet moueziou tud a iliz o lavaret : « Mad tre, Jeann ! mad dreist ! » hag eur skrivanier saoz en deuz anzavet : « Jeann a ioa sklerijennet gant Doue en he respounchou ; anez, ne defe morse gellet respount ker brao, ken eün d’an doktored gouiziek a glaske luia anezhi. »
Setu perak Cauchon a zavaz aon gantan. Kaout a rea d’ezhan e respounte Jeann re vad da Veauper ha d’ezhan he-unan, sonjal a rea e c’helfe hiniennou etouez kement all a dud trei ganthi, hag evit mouga ar virionez hag ar sklerijen, e c’hourc’hemennaz ma vije hiviziken great goulennou ouz Jeann er prizoun ebken : « Eno, eme hen outhan he-unan, ne c’hello dont nemet eun nebeudik doktored ; ar re a blijo d’in ar muia. »
E guirionez, an den-ze en doa finesaou fall eul louarn, ha krisder eur bleiz.
Paour keaz Jeann !