Ar republik hag ar monarchi
En Franz, an darn vuian euz ann dud a gred beza gwiziek, ha koulzgoude e parifenn penoz ann dredern euz ar Fransijenn na ouzont ket petra eo ur Republik, ha petra ur Monarchi.
Er skool kenta, pe ar skool primer, na ve ket disket d’ar vugale ar seurt traou-se, ha divesatoc’h peurvuian ann dud diwar ar meaz n’ho diskont ket ive. Ar monarchisted a lavar gant plijadur penoz ar Republik a zo ur gouarnamant indan pehini kalz a dud a zo bet lakêt d’ar maro ha guillotinet en 1793, pehini hen eûs grêt deveziou miz Ewenn, en 1848 ha lac’het kalz a dud vad hag enorus, ha diskaret kalz a vonumantjou kaer en Paris, epad ar Gommun milliget, en 1871.
Kement-se a zo evel ma lavarfe ar republikaned d’ar monarchisted penoz ar Monarchi a zo ur gouarnamant indan pehini ann dud diwar ar meaz a vije gwerzet, en amzer goz, gant ann douar, evel ma ve gwerzet ar marc’h gant he gabrest ; indan pehini Iann Gouer vije kaset d’ar galeou evit beza lac’het ur c’had pe un glujar war douarou un aotrou bennag ; indan pehini a vije losket (brûlés) ar judevienn, ar protestanted hag ar sorserrien ; indan pehini a eo bet grêt ar Sant-Barthelemi, da lavaret eo lac’het en un nozwez, pa na sonjent en drouk a-bed, ann darn vrasa euz ar brotestanted a oa dre-holl en Franz, — ha grêt bep seurt torfejou all dindan Napoleon.
Met ann dud a gomz evel-se, a zo disleal (injustes) euz ann daou du, rag na gomzont nemet euz ann drouk, ha na lavaront netra euz ar vad.
A wirionez eo : ar Republik a zo gouarnamant ann holl, da lavaret eo ann holl galvet da reï ho ali war bep-tra, dre ann elektionnou a vad ; el-lec’h ar Monarchi eo gouarnamant unan hep-ken, ur roue pe un impalaër, pehini a ra pep-tra hervez he benn, hep goulenn ali na kuzul digant nikun. Indan ar Republik, ez omp mestr euz hon zraou, indan ar Monarchi, na omp mestr da netra. Gant ar Republik, e c’hourc’hemenomp ; indan ar Monarchi, n’hon eûs netra da ober nemet sennti.
Gant ar Republik, e c’hanvomp hon deputeed, ar re a garomp hag a anavezomp beza douget evit hon mad hag hini ar vro holl, — hag ann deputeed-se, d’ho zro, a dibab hag a c’hanv pensturier pe presidant ar republik. Mar na ra ket ann deputeed hervez hon c’hoant, hag evit mad ann holl, e vent torret ganeomp, hag a ve lakêt re-all en ho lec’h ; hag ar pensturier ive, pe presidant ar Republik, mar na ra ket evel ma ve dleet, e ve roët dezhan he gonje, ha laket ur pensturier all en he lec’h. Grêt a ve neuze electionnou braz, da lavaret eo er Franz holl, pep elektour a laka er vouest un tammig paper hanvet bulletin, war behini a ve merket hano ann hini hen defe c’hoant da lakaad da bresidant, ha goude-se, pa ve kontet ar bulletinou hag ar moeziou roët da bep-hini, ann hini hen defe ar muian a ve lakêt da bensturier pe presidant. Ann dra-se, war a welet, na eo ket diesoc’h eget em disober euz ur Mear pehini na blij ket da dud he barroz.
Pep commun, pe pep parroz, d’an amzer
ma vije hanvet ar maeriou hag ann adjointed
dre elektion, da lavaret eo gant
holl dud ar barroz, — ez oa evel ur Republik
bihan. Pep mear ez oa pensturier pe
presidant euz ar Republik vihan-se. Mar
na re ket pep-tra evit mad ann holl en he
barroz, mar klaske hoc’h enebi pe noazoud
d’heoc’h, e kommerrac’h pasianted ur
pennad amzer ; met pa deue koulz ann
electionnou nevez, e vije roët d’ezhan he
gonje, ha kement-se hep kann, na toliou
dorn, na kalz trouz.
En gwirionez, ann deputeet pere a zo breman en Versailles, a zo evel kuzulerien municipal ann holl bars ar Republik vraz : ar ministred a zo ann adjointed, hag ar pensturier, pe presidant, a zo ar mear. Mar na heuil ket ar c’huzulerien, ann adjointed hag ar mear-se ann hent mad, mar na reont ket pep-tra hervez hon c’hoant hag evit hon mad hag hini ar vro, dalc’homp sonj mad a gement se, ha pa vezo deuet ann amzer, pa vezo elektionou nevez, e rofomp d’ezhe ho c’honje, hag e lakafomp re all en ho lec’h. Na eus ezomm a-bed da ober kalz trouz, na da em insulti, na da em ganna, na da dorri netra evit ober ann dra-se. Ar re a ve diskarret a ro ann alc’huezou d’ar re ho defe trec’het, ha setu c’hoariet ann taol, hag ann traou a zalc’h da vont evel kent, ha gwelloc’h, peurvia.
Met mar be ur Monarchi el-lec’h ur Republik, da lavaret eo ur roue pe un Impalaër e-lec’h ur presidant, ann traou na eont ket evel-se : neuze na eo ket evit ur bloaz pe daou, pe dri, pe seiz, e kemerromp ur mestr, met epad he vuhe, ha pe a blijo d’imp pe na blijo ket, a vezo red miret anezhan, ha goude e varo, zoken, he vibien a vezo ive hon mestrou.
Kemerromp exemplou en histoar Franz euz ann drouk a hell dont euz a gement-se.
Hanvet hoc’h eus, a-vad, evit ho mestr ur roue evel Charles Pemp, pehini a oa un den a benn hag a galon, un den fur hag ur roue mad : pep-tra zo kazi evit ar gwella ha na eus ket a lec’h da em glemm. Met mervel a ra ar roue fur-se, hag he vab, Charles C’huec’h, un diot, un den diskiant, a deu da veza roue en he lec’h. Allas ! pebeus gwalleur : ann armeou a zo trec’het gant ar Saozon, hag an dredern euz a Franz a zo indann ho veli (en leur pouvoir.)
Gant ur roue evel Herri Pevar, — un den a garie e bobl, hag he zoa karet ganthan, pep-tra hec’h a mad a-walc’h arre. Met Louis Trizekvet, pehini a zeu goude zo un imbicil, ha na ê mad da netra. Un Napoleon kenta a deu da veza impalaër hag a dorn (bat) ar Prussianed en ur miz, hag abalamour ma oa hennes an den dreist ar re-all, pe abalamour d’ann hano hep ken, a em roët divezatoc’h da Napoleon Tri, pehini a zo dornet gant ar Prusiannet en ter sizun, hag e ra kement a zrouk d’ar Franz.
Ur wez ma ve ar rouane hag an impalaëred war on trôn, e talc’hont stard, ha na ve ket gallet ho c’has-kuit gant bulletinou vot. Arc’hant ar vrô a zo gant-hê, hag ar c’hargou, pere a reont d’ho mignoned, hag ann arme, ha mar em glemmet, e tiskouezont prest ho dent. Na aller em disober out-hê met dre ur revolution, hag ur revolution a zo atao noazus d’ar vro, pehini na houl (ne veut) nemet ar peoc’h.
Setu petra eo ar Republiq, ha petra ur Monarchi ; petra eo ur roue, un impalaër hag ur pensturier, pe presidant. Gwelet pegement ez eo gwelloc’h kaout ur presidant, pehini hec’h aller kas-kuit, pa na blij ket, gant bulletinou vot, hep trouz vraz na revolution, — el-lec’h ur roue pe un impalaër ne ve gallet en disober outhan nemet gant tennou fusul, ha tennou kanon.
Na gomzan ket euz ann espergn (économie) a ve gant ur Republik, ha koulzgoude ez eo un dra a dalvoudeges vraz. Napoléon Tri hag he re (sa famille) a debre d’eomp d’ann neubeuta daou-ugent million ar bloaz, hag e zo presidantjou republiked vraz pere na goustont ket ar c’hantvet lodenn a gement-se, met ar re-ze na disklêriont ket ar brezel hep beza prest, ha na rouinont ket ho bro.
- F.-M. L.