| ◄ Eul lezenn a zigor doriou o frizon d’ar veleien | An A. Laporte a zigas eus Paris kuzuliou mat. | Klozadur ► |
da barrisioniz Sant Loïz Brest.
Koueza ra etre daouarn an Dispac’herien.
Kaset eo da brizon Karmez.
Lazerez an 2 a viz gwengolo 1792.
An A. Laporte, en eur vont da Baris evel meur a hini all eus e genvreudeur savet beac’h warno, a glaske lakat ar chas da goll an tres hag en em guzet gwella ma c’hellfe. Ar Gear-benn a anaveze ; e « noviciat » en doa graet enni gwechall, ha bet oa oc’h ober skol epad tri bloaz e skolach « Louis Le Grand ». — Mont a reas eus an eil ti d’egile evid en em guzet gwelloc’h ; rak kannaded Brest e Paris a oa bet lavaret d’ezo petra dremene e Brest. Marteze e oe kavet ganto ; testeniou dre skrid a zo hag a zesk d’eomp edo e miz even 1792 e kichen Koc’hi an Edeier. Diwezatoc’h, e miz goure, e tec’has da vont — war dro al Luxembourg, en eur ru vihan distro ha didrous a zo c’hoaz anezi breman ; hanvet eo ru ar Roue alaouret (rue du Roi doré), tostik da iliz Sant-Denis ar Zakramant ha dirak kouent leanezed ar Zakramant eus a urz Sant-Beneat. E lojeiz a rea en eun ti d’an A. Grison. War an hevelep pondalez gantan oa o chom unan eus e genvroïz, an a. Hyasint al Livec, beleg genidik eus Kemper, bet kelenner e skolach Gwened, hag abaoue, deuet da veza kofesour e ti ar Brinsez de Lamballe, hag aluzenner e Kalvar ar Wern (Calvaire du Marais). En estach all a zioutan oa eur c’hure eus Sant-Gervais Paris, an A. Mikael de la Gardette ; eul lizer skrivet gand an aotrou-man, hag a roimp anaoudegez anezan diwezatoc’h eo a zesk d’eomp an traou-ze.
— Harluet, an A. Laporte ne ankounac’ha ket parrisioniz Sant-Loïz Brest. O veza n’hell ket kas e lizeri d’ezo war eün e karg eur merour d’ezan, e hano Job Labbé, o chom e Plabennec war dro stank al Luand, d’o c’has d’ezo. Heman d’e dro a zo diskuliet d’ar 7 aviz gwengolo 1792. Eun enklask a zo graet en e di, hag e kaver eur bern lizeri bet digand an A. Laporte. Kavet e oe dreist holl eur c’haier reolennou bet skrivet e galleg gand an A. Laporte evit parrisionniz Sant-Loïz ha bet troet e brezoneg gant Job Labbé evit beza skignet dre vro Leon, kenkoulz e kave anezo. Ar c’homzou-man a zo e penn ar c’haier.
« Maximou a reolennou a gonportamant evit an dud catholic eus a Franç er circonstanç presant. »
Ha setu aman unan bennag eus an aliou a gaver ennan. Goude beza embannet eo pec’hejou an dud a zo penn-abeg eus ar gwaleuriou a sko Bro-C’hall, e kendalc’her evelhen : « Beva a raimp en eun disposition continuel d’ar verzerenti ; quen aliez gwech ma hellimp, caout offeren beleyen pere n’ho deus quet great ho serment, cofessi a communia.
Ne deus obligation ebet da assista er sakrifiç santel quen nebeut a da goffess ha da gommunia, quen a vezo cascet beleyen fidel.
Ho veza privet eus hor beleyen fidel, arabat eo deomp en em digourachi e nep feçon ebet. Ar christenien so er bet pere ne velont beleyen catholic nemet eur veach er bloaz pe nebeutoc’h hag a so coulscoude christen ferfent meurbed. »
Aliet oad neuze da ober eun akt a gontrision d’ar zul ha d’ar goueliou, hag aliesoc’h zoken ; da ober bep sul ar gommunion a spered ; da dremen dirag ar grusifi, da zul ha da c’houel, an amzer a dlefer beza tremenet en iliz. Hag e peurc’hraed, en eur alia lenn meur a wech ar reolennou-ze evid o lakat da vont doun er spered.
Ar skrid-ze a oe kaset d’an District e Brest, d’ar 7 a viz gwengolo 1792, ar gomz-man ouz e heul :
« Job Labbé, merour d’an A. Laporte, o chom tost da stank Luand e parrez Plabennec, a zo bet lavaret d’eomp, en deus en e di kalz a lizeri bet digand an A. Laporte, hag en deus troet e brezoneg eun embannadur eneb an Dispac’h evid ar pennou-bras en e barrez. » (An aliou-man, ha n’emaint ket e leor gallek an A. Saluden, a zo bet roet gantan da lakat el leor-man).
E Paris d’an 29 a viz du 1791, ar Vodadenn Lezennerez (Assemblée Législative) he doa gourc’hemennet harlui kement beleg enebour d’al lezenn. Met ar Roue ne roas ket e aotreadur d’an urz-man ; ar pez a lakeas ar brasa kounnar er baotred hanvet « sans-culottes ». Meur a rann-vro, evel ar Finistère, a reas o fenn, heb ober van eus ar roue. Met e Paris, Kelc’h ar Jakobined n’en doa ket c’hoaz ar c’halloud en devoe diwezatoc’h, hag ar veleien n’o doa ket touet a oa c’hoaz e frankiz.
E gwirionez, pennadou a vezo lakaet er bobl gand ar re c’hwasa etouez an dispac’herien : an darvoudou a c’hoarvezas e mae hag even 1792 hen lavar d’eomp : hag hiviziken ar veleien ne dremenint mui dre Baris nemet gant gwiskamant lik ; ne vo ket kement a riskl evito en doare-ze. Diouz ar mintin, e lavarent o ofern, pe e kouenchou merc’hed a oa c’hoaz lezet e peoc’h, pe e kloerdi ar Misionou diawez. Pa greskas ar beac’h warno, he lavarjont en o c’hampr. An A. Laporte en doa eun aoter, rag er paper eus e arrebeuri a oe graet en e di, antronoz e varo, eus merket « eur c’halir arc’hant, alaouret e ziabars hag a boueze 7 ons, eur voest vihan arc’hant : 1 ons, (a dlie beza al lestr sakr da gas an Aotrou Doue d’ar re glanv) ; daou bod kafe (evelse oa hanvet moarvat buredou an dour hag ar gwin), diou c’houlaouenn goar hag o c’hantoloriou. » Epad an deiz, ar veleien ne deant er maez nemet nebeuta ma c’hellent, hepken evit klevet ar c’heleier.
Eus al leac’hiou distro m’oant kuzet enno, ar paourkeaz beleien, en doa ar c’houarnamant kement a zifizians anezo, a glevas d’an 9 a viz eost 1792, diouz an abardaez, kloc’h an tan o seni en holl ilizou Paris, hag antronoz vintin, a bell, an tennou fuzul o strakal. Strafuilhet holl gand an enkrez, ar re anezo a oa ar muia dispont o devoe an hardisegez da vont da welet petra oa a nevez. Gwelet a rejont bandennadou tud, o fenn en noaz, pikou ganto ha Suissed (da lavaret eo, ar zoudarded karget da viret ar Roue) deuet er maez eus palez an « Tuileries » hag o tec’het en o raok ; gwelet a rejont ive paotred ar bragezeier hir hanvet « sans-culottos » o terri hag o tiskar aroueziou ar rouelez e kement leac’h m’o c’havent. En em hardisaat a rejont da c’houlenn digand ar re a gave d’ezo a oa tud vat petra dremene. Hag e veze kontet d’ezo al lazerez a oa bet en « Tuileries », penaos ar Roue en doa klasket eur goudor e Bodadenn ar gannaded, e leac’h ma oe diskleriet n’oa mui e karg. N’oa eta roue ebet mui. Mil bloaz bennag a oa n’oa ket bet gwelet eun hevelep tra. Daoust ha deuet oa fin ar bed ?
An tron a oa bruzunet ; en e leac’h e savas eur c’houarnamant spontus ne glaske nemet lakat ar gwad da redek, ken gwas hag hini Neron guechall, ar « Gommun » a read anezan. E penn ar « Gommun » eman Huguenin, eul laer divezet ; ar sekretour eo Billaud Varenne, eun den ginet hag eur penn tenval ; hag eman c’hoaz ar prokuler Manuel, an hini en doa laeret, falzet ha gwerzet lizeri Mirabeau ; Robespierre ar c’homzer helavar ; Danton ar bourreo ; Marat ar c’helaouenner, a embanne e kelaouenn Mignon ar bobl oa ret, evid eurusded an dud, diskar 260.000 penn.
E c’hellit kredi, pa deuas an noz, d’an 10 a viz eost, an enkrez a oa bras en tiez a oa beleien kuzet enno ! Hag e gwirionez, n’oa ket heb abeg, rag antronoz, tud, gant pikou, sabrinier ha fuzuliou a yea dre ar ruiou en eur furcha en tiez. Deuet da veza ar vistri dre eun taol-nerz, paotred ar « Gommun » n’hellent derc’hel o galloud nemet dre ar spont : « Savet omp eus ar c’houer, a lavar Danton, dre-ze n’hellomp gouarn nemed en eur ober aon ; ret eo d’eomp lakat eur ster gwad da redek etre ar Barizianed hag ar re o deus tec’het d’ar broiou estren. » Ha raktal e stagchont da laza tud a strop.
Ret eo da genta dastum tud da laza war-hed taol. Roue ebet, diarbenn ebet mui ; beac’h d’ar veleien « dizent » ; ar re-man a vezo kroget enno da genta.
Kerkent hag an 11 a viz eost, — bloavez pevare al liberte, a lavar o skridou, — e oe prizoniet an aotrou du Lau de la Coste, arc’heskob Arles, an daou vreur de La Rochefoucauld, unan eskob e Saintes hag egile e Beauvais. En dervez-ze ive, diouz an noz, war dro hanter-kant beleg a oa prizoniet gand an aotrounez Eskibien e manati Karmez deuet da veza eur prizon. Kendalc’het e oe, en deiziou warlerc’h, da glask beleien ; hag o veza n’oa ket manati Karmez bras awalc’h e oe kaset lod anezo da Zant Firmin. D’ar 17 a viz eost ec’h en em gavas tro an aotrou Laporte, rag antronoz edo e Karmez, hervez lizer e amezeg bet dastumet war an hevelep tro, an aotrou de la Gardette. Al lizer-man embannet e Kelaouenn eskopti Clermont (21 a viz even 1879) ha skrivet gantan da unan eus e vignoned a zo eus an 21 a viz eost 1792 :
« Mignon ker…, Dirgwener diweza 17, diouz ar mintin, goude beza lavaret va ofern ha me dare da guitaat va c’hampr gant gwiskamant lik, p’edon war dreuzou va dor, em beus klevet trouz, ha kerkent em beus gwelet eun ofiser eus an Ti-kear, eur zeizenn c’hlas gwenn ha ruz gantan war e gov, ouz e heul eur sekretour hag eur gward broadel gand e armou. Komzet en deus ouzin en eur lavaret : « Deuet omp da ober an enklask en ho ti. » Kerkent e tec’has, goude beza laosket eur zoudard dirag an or.
Heman a zo chomet d’am diwall beteg unneg eur noz ha n’am beus gwelet nikun all nemetan bete neuze. Kousket en deus gellet evel ma kare ha doaniet bras oa o welet ar pez a glasked da ober d’in, rak va amezeg eo, hag unan eus va farrisioniz.
Epad an amzer-ze n’em beus drebet nemed eun tamm bara hag eur zaladennig vihan, abalamour ma c’heden va ofiser da zistrei. P’oan enouet ouz hen gedal, hag o vont da gousket, eo en em gavet gant c’houec’h fuzulier ; laket em beus dirazan eun daol da c’hoari ha warni diou c’houlaouenn ; hag en deus graet e zanevel dre skrid « verbaliser ».
Epad ma skrive, en deus lavaret d’in o doa va amezeien kalz a zifizians ac’hanon, hag e vijen bet krouget ganto pell-zo ouz eul letern, ma ne vijent ket bet diarbennet gantan d’hen ober… Goulennet en deus diganen gant petra e veven ha piou zarempreden…
Pa baouezas da skriva, e lavaras d’in mont d’e heul. Kerkent eun dalm-gurun a strakas ken krenv ma spontas kement hini a oa en ti. An ofiser e-unan a gave d’ezan klevet kanol an evez (canon d’alarme) ; hag e teuas da veza gwenn, kement a aon en doa.
Daou veleg all hag a oa en estach dindanon a zo bet roet urz d’ezo ive d’hon heul ; unan anezo a zo kure e Brest, o chom em zi hag egile beleg Itronezed ar C’halvar (Hyasint al Livec).
Neuze hon deus heuliet, beteg an Ti-kear, an ofiser hag ar pemp fuzulier. Eno, eo bet lennet dirazomp an tri zanevel graet en hon enep. Pep hini ac’hanomp en deus goulennet lavaret eur ger hag omp bet aotreet d’hen ober an eil goude egile. An aotrou Manuel, prokuler ar « Gommun », eo en deus lennet d’eomp ar skrid hon tamalle.
Eus an Ti-kear, omp bet kaset da eul leac’h hanvet « La Force », d’ar zadorn, 18 eus ar miz-man, war dro div eur diouz ar mintin. Eno, hor beus en em daolet da c’hourvez war eur c’holc’hed-kolo, en eul leac’h hag a zo hanvet ar « Souricière » ; eno e tremen o nosvez kenta ar re nevez digouezet.
Diouz ar mintin omp bet dispartiet an eil diouz egile, hervez an urz a oa bet roet d’hen ober… »
An aotrou de la Gardette a oe kaset da Zant-Firmin, an aotrounez Le Livec ha Laporte da Garmez.
E Karmez, ar brizonerien genta a oa bet dastumet en iliz ar manati, hag o veza n’oa bet klasket netra evid o digemer, e rankchont tremen an nosveziennou kenta war leur an iliz. Nebeut goude, e oe roet aotre d’ezo da lakat digas traou-wele eus an diaveaz. Eul lizer skrivet gand an aotrou Grison da vreur an aotrou Laporte o chom e Brest, en deus hon sklerijennet war gement-man : « Meur a wech oun bet el Luxembourg o c’houlenn va golc’hedou gloan ; rag an traou-man zo ker, o veza m’o deus pevar droatad hanter, ha m’int bet nevezet ganen evit plijout d’an aotrou ho preur… ». Rak-se an aotrou Laporte n’eo ket ennan e-unan hepken eo e sonj ; al lizer-man a zesk d’eomp e lakeas digas c’houec’h golc’hed c’hloan ; c’hoant en doa diboania ha skoazella kenvreudeur paouroc’h egetan. Daoust e pe leac’h e oe lakaet er manati ? Paper ar maro, tennet diwar gaier ar prizon, hen laka da veza amezek d’an aotrou arc’heskob Du Lau, bet prizoniet koulskoude seiz dervez en e raok.
O veza ne deuent ket holl eus an hevelep leac’h, ar brizonerien n’en em anavezent ket, koulz lavaret.
En em voda rejont tostik d’an tri eskob prizoniet eveldo, hag a oa an aotrounez Du Lan, arc’heskob Arles, hag an daou vreur eskob de la Rochefoucauld. Marteze ne ouient ket oa tost ar maro d’ezo ; anaout a reant evelkent e c’houzanvent hag o doa da c’houzanv evit Doue hag e Iliz. Ar zonj-se o c’hennerze hag a roe levenez dezo.
El lizeri, o deus skrivet epad m’edont er prizon, e lenner atao ar c’homzou-man a gaver er Skritur Sakr : « Ibant gaudentes… quoniam digni habiti sunt pronomine Jesu contimeliam pati (Act., V, 41), laouen e kerzent, abalamour m’oant bet kavet mat da c’houzanv dismegans evit hano Jezus. »
N’o doa ket an eurvad da hellout lavaret an ofern ; met unan anezo, chomet beo, en deus lavaret e lakent o spered da vont bep mintin betek Rom, keit ha ma pade ofern Hon Tad Santel ar Pab, hag e kinnigent o foaniou da Zoue en eur o lakat mesk ha mesk gant re Hor Zalver Jezuz-Krist. War an deiz, e c’hellent awechou gwelet unan bennak eus an diaveaz ; hag evelse ec’h anavezent an darvoudou dre o mignoned. Anaout a rejont dreizo oa bet gourc’hemennet d’an holl, gand ar Vodadenn, ober al le hanvet « liberté-égalité ». Daoust hag al le-man a c’hellent da ober ?
Ma vez goulennet diganto eun deiz, petra raint ? Hag hen ober a hellont gand eur goustians direbech, evit gellout kuitaat ar prizon, pe jom a raint hep hen ober ha neuze beza laket d’ar maro ? Setu aze an dra ankenius a douelle ar sperejou e prizon Karmez, a lavar an A. P. de la Gorce ; diwarbenn-hi ec’h en em guzuliont epad ar zizun ziweza a viz eost.
Chapel Karmez a deuas neuze da veza henvel ouz sal ar sened en eun eskopti, da lavaret eo, ar zal a vez dastumet enni ar chalonied hag ar bersoned kanton pa vezont da rei o ali war ar pez a zell ouz mad an eskopti. An aotrou Arc’heskob Arles eo a vleine an divizadeg, an daou eskob unan a bep tu d’ezan. Dalc’hmat e veze teir zastumadenn bemdez, ha dervechennou e veze betek seiz. Alies, gwir eo, e veze trouc’het o c’homzou d’ezo gant mouez an diwallerien karget da ober ar galv. Koulskoude, met ar brizonerien n’her gouient ket, paotred an dispac’h, ma c’houlennent al le « liberté-egalité » digand an holl war o meno, o doa diskleriet araok, ne vije ket goulennet na digant ar re o doa da zifiziout anezo, na digand ar veleien « dizent ». « Aon hon deus, a lavarent, an trubarded m’az oant, e kredfend ober al le-ze evit klask hon dalla muioc’h-mui, ha gellout en doare-ze, dre zindan, dont a-benn da ober o zroiou-kamm. » N’her gouient ket ; met ar menoz a rejont a ziskouez o nerz-kalon. D’ar zadorn, ar 1a a viz gwengolo, e voe graet ar menoz start, gant moueziou an darn vrasa a galz, ne zigorjent ket o ginou da ober al le nevez, ha pa ve goulennet diganto a zindan boan da veza dalc’het er prizon. Kofez o doa graet an eil d’egile araok rei o ali, ha goulennet skerijenn ar Spered-Santel eur wech all c’hoaz, en eur gana ar eni Creator. Evelse e peurc’hraent, leun a nerz kalon, beilhadenn ar verzerenti.
Prest int breman da vervel. Koulskoude eun digarez bennak a ranked da gaout evid o lakat d’ar maro. Kavet e oe. Brunswick a oa mestr e Longwy, ha dare da vale war Verdun ; hag ar Vodadenn a c’halv ar re a gar o bro evid o c’has d’an harzou da ziarbenn an enebourien. N’helle digouezout netra gwelloc’h evid an Dispac’herien. Raktal, Marat en e gelaouenn, ha kant all eveldan, da youc’hal d’ar bobl edod oc’h en em glevet dre guz er prizoniou a eneb ar vro. Ha mat e ve laosker trubarded war hon lerc’h ? Nann, hep mar ebet. Ret eo eta skarza ar prizoniou, rak, mignoned ar vro eur wech aet eus ar gear, raktal an noblans a deuio gant lakepoted da zigeri ar prizoniou, da laza, ha da lakat an tan e pep leac’h.
D’ar zul vintin, 2 a viz gwengolo, Danton a stagas da brezeg d’ar C’hannaded : « Ar vro, a lavar, a vezo saveteet, ar gwad zo o virvi, ha mall zo da vont d’an emgann. Verdun n’eo ket c’hoaz kouezet etre daouarn an enebourien. » Setu ma klever neuze kloc’h an tangwall : Danton a gendalc’h : « Ma soun breman kloc’han tan, n’eo ket e ve leac’h da gaout aon ; ho kervel a ra da ziskar enebourien ar vro. » En eur lavaret ar c’homzou-ze, gand e zivreac’h e ra an neuz da baka daou enebour : hini an diavaez, a ziskoueze sklear, hag hini an diabarz, ne fell ket d’ezan henvel. Ar re-man en dije karet marteze diwall diouz droug, hag eman o teurel anezo da zrailha da eur vandenn tud gouez. « Evit dont abenn eus enebourien ar vro, emezan c’hoaz, evit rei douar d’ezo petra zo ret ? Hardiziegez, hardiziegez c’hoaz, hardiziegez atao. »
Kloc’h an tan a zo o seni e kement iliz zo e Paris. En eur e glevet, hag epad ma man ar re o deus eur gwir garantez evid o bro, o kimiada diouz o c’herent hag o mignoned evit mont d’an armeou, eur vandenn diskolperien, paet gand ar « Gommun » a en em daol war ar prizoniou.
E Karmez, e kave d’ezo e vije ar zul henvel ouz ar zadorn. Epad lein, drebet da greisteiz, e oe zoken eur gomzig bennak da farsal. Koulskoude, goude ar pred, e voe graet eur galv nevez ouspenn ar re oad boaz da gaout, evel pa vije bet aon na ve bet unan bennak tec’het er maez. Eur gward nevez a oa bet laket. Eleac’h soudarded ar gward vroadel gand o fuzuliou, e oe gwelet o tont keriz gant pikou, war o fenn eur boned ruz. Goude holl, n’oa ket kement-ze a leac’h da veza souezet, pegwir ar zoudarded a oa aet d’an harzou evit diarbenn an enebourien. Difennet e oe ouz ar veleien diskenn er jardin evel m’oant boaz d’hen ober. Eur froudenn eus perz ar gwardou nevez deuet, a zonje d’ar brizonerien. Met setu en eun taol kont da deir eur, m’eus roet urz d’ezo holl, ha zoken d’ar re dinerz ha klanv, da ziskenn er jardin. Holl e sentont.
Ar jardin-man a oa e tu an hanternoz da vanati Karmez ; eur garrezenn vras oa, rannet e peder lodenn kement ha kement ; e kreiz oa eur poull dour a-dro ; a-hed ar mogerou, baliou hir ha ledan disheoliet gant fao-put (charmilles) ha gwez koz ; hag e traon ar jardin oa eur japelig gouestlet d’ar Werc’hez. Al lodenn vrasa eus ar veleien a oa tost d’ezi hag a lavare o gousperou. Eur manac’h bennak o doa da lavaret eur breviel dishenvel diouz hini ar re all, a yea hag a deue dre ar baliou a-gostez. An aotrou Girault, beleg-aluzenner leanezed Sant-Fransez, a oa e-unan o lavaret e vreviel e kichen ar poull, e kreiz ar jardin.
A greiz holl, e klever youc’hadennou a dreuz an tennou kanol a veze klevet abaoue ar mintin. Ar re hanvet « sans culOttes » a oa eur vandennad anezo o tostaat d’ar manati. Dont a reont eus iliz Sant-Sulpis, el leac’h m’edo bodadenn o c’hevren (section). Eur marc’hadour gwin, hanvet Prière, en doa bet goulennet lakat ar brizonerien d’ar maro araok kimiad ar zoudarded a youl vat a yea d’an armeou ; ar pez a oe kavet mat gand an holl. Setu i er manati ; ha dizale e weler er prenestier tud diskramailh o sevel o zabrinier hag o fikou da sponta ar veleien. Strafuilhet holl, ar brizonerien a baouez da lavaret o breviel. Aotrou arc’heskob Arles o fed da gaout nerz kalon : « Mar d’eo digouezet evidomp eur ar sakrifis, emezan, trugarekaomp Doue da veza roet tro d’eomp da skuilh hor gwad evid ar feiz. »
Evelkent, al lakepoted evit c’hoaz ne reont nemet gourdrouz ha diskouez an dourn ; lavaret e ve emaint o c’hedal eun dra bennak ; hag ar veleien a stag adarre gand o breviel. Ar C’homplijou zo lavaret eur pennad zo, hag emaint breman gant Matinezou ofis an deiz warlerc’h. Er baradoz eo e lavarint al lodenn ziweza ! Setu eur youc’hadenn all ; muntrerien an abbati a zo o tont. Lazet o doa kenvredeur an aotrou Sicard, pa youc’haz unan eus o mistri, Maillard : « Aman n’eus mui netra da ober, d’eomp da Garmez ! » O youc’hadennou a lavar emaint o tostaat : « Bevet ar Vro ! emezo hag ar veleien « dizent » d’ar maro ! »
Daoust hag ar re-man eo a c’heded ? Ar re digouezet da genta a zilez neuze o frenestier evit mont d’an em unani gand an eil rummad ; dor ar jardin zo torret, hag holl ec’h en em daolont war ar brizonerien. Tostik d’ar poull dour, zo e kreiz, e kavont an aotrou Girault. Eun taol sabrenn hen diskar ha daou forban a lamm warnan gand o fikou hag a dreuz e gorf d’ezan. An aotrou de Salin, chaloni Sant-Lizier, a zired da glask rei sikour d’ezan ; eun tenn fuzul hen astenn maro a stog e gorf war an dachenn. Ar vandennad tud yud a gerz neuze warzu traon ar jardin ; eno eman an darn vuia eus ar brizonerien bodet dirak skeudenn ar Werc’hez. « E pe leac’h eman arc’heskob Arles ? »a c’houlenn unan eus ar forbaned digand an aotrou de la Panonie. Heman a laka e zaou zorn stog ha stog, a soubl e zaoulagad, ha ne lavar grik. « Ha te eo arc’heskob Arles ? a lavar eun all, en eur gomz ouz an aotrou arc’heskob Du Lau. » — « Ya, aotrounez, emezan, me eo. » — « Fallakr m’az out, a lavar ar « sans culottes », te eo eta an hini en deus laket kement a c’hwad tud vat da redek e kear Arles? » — « Aotrounez, a lavaras an aotrou arc’heskob ne c’houfenn ket beza graet droug da zen ebet morse ! » — « Mat neuze, me zo vont da ober droug d’it », a lavar ar forban, en eur rei eun taol sabrenn d’ezan war e benn ; kerkent eur forban all a ro eun taol all d’ezan. An aotrou arc’heskob Du Lau, atao en e sav a gas e zaou zourn d’e benn, met eun trede taol a ziskar anezan d’an douar. Neuze e c’hoarvezas eun dra griz meurbed. Unan eus ar vuntrerien a lamm gantan, a laka e droad war e vruched hag a zank ar pik en e galon. Kemeret a ra e vountr goudeze hag e tiskouez anezan d’ar vuntrerien all evel pa vije bet gounezet gantan war eun enebour. Ar re-man a stagas neuze da gana evel tud gouez. Ar veleien kroget ar spont enno a dosta muioc’h-mui ouz skeudenn ar Werc’hez, hag en em daol d’an daoulin d’he fedi. Epad an amzer-ze al lakepoted, dre brenestr ar japel vihan, a gemer o flijadur o tenna warno gand o fistolennou hag o fuzuliou. Aotrou ’n Eskob Beauvais a zo bruzunet e c’har, hag an douar a zo ruziet dindannan gand ar gwad. Evelato ne blij ket d’an holl gwelet evelse ar veleien a vern en eul leac’h hepken ; pep hini a garfe kaout perz el lazerez. Paouez a reont neuze da denna ; mont a reont da gaout ar veleien er japelig, ha gant taoliou pik o lakeont da vont er maez. Siouaz ! an holl n’hellont ket senti ; meur a hini a oa maro ! Neuze e redont warlerc’h ar re all a dreuz ar jardin evel pa vijent bet o chaseal anevaled gouez. Ar paour keaz beleien a veze lakeat herr enno gant taoliou sabrenn ha taoliou pik, ha miret outo chom a zav da gaout taol ar maro ; ma kouezont d’an daoulin, gant taoliou pik o lakear adarre da zevel en o zav.
A greiz-holl, eur vouez a youc’h er jardin : « Awalc’h, paouezit ! re abred eo c’hoaz ; n’eo ket er giz-se e tleomp en em generet ganto. » Violette, kommiser an dispac’herien, eo a gomz en doare-ze. Ar forbaned a jom a zav epad ma lavar an hevelep mouez d’ar veleien mont en iliz. Eno n’o do ket ezomm da gaout aon, rak war e veno, nikun ne glasko ober droug d’ezo. Ar re o deus gellet tec’het betek-hen a ya eta d’an iliz ; holl int dastumet er c’hor hag ar c’hael a zo prennet warno. Kounnaret holl, ar forbaned, o kredi edod o klask tenna ar brizonerien diganto, a zired a lamm dre greiz an iliz betek gael ar c’hor. Ar c’hommiser Violette a zigouez neuze er penn kenta hag a lavar : « Venjans ar bobl zo hervez ar gwir ; evelato marteze ez eus unan bennak direbech en o zouez, hag e ve mat ober eur varnedigez e doare. » Er mare ma paouezas ar forbaned da youc’hal evit klevet ar c’hommiser, dor ar japel a zigoras. Aotrou ’n Eskob Beauvais eo a zo e tigouezout, gloazet e c’har ha douget gand e vuntrerien o-unan, an neuz d’ezo da gaout truez outan ha da veza leun a zoujans en e genver ; astennet e oe ganto war eur c’holc’hed gloan tost da c’hael ar c’hor. Aotrou ’n Eskob Saintes ne ouie ket petra ’ioa bet c’hoarvezet gand e vreur ; en eur e welet, ec’h en em daol etre e zivreac’h hag e klask e ziboania. Pellaet e oe dioutan dichek. Gourc’hemennet e oe neuze d’ar veleien a oa daoulinet, o kofez an eil d’egile, sevel en o zav. Senti reont. « Ha touet ho peus c’houi beza sentus ouz al lezennou graet gand ar vro evid ar veleien ? » a c’houlennas diganto unan eus an dispac’herien. « Nann, n’hon deus ket. » a respontjont holl a-unan. Raktal, eun daol a zo savet war ar pondalez a gas eus an iliz d’ar jardin. Maillard, a lavarer, a azezas outi. Ar veleien a zo galvet daou ha daou dirazan. An neuz a ra da ober labour eur barner, met henvelloc’h eo ouz eur bourreo a ra hepken eun tamm enklask evit gwelet piou int, en eur zellet ouz kaier ar prizon, ha gouzout hag i a zinac’h atao ober le da zenti ouz al lezenn. Kerkent goude, ar brizonerien, pe gentoc’h ar re varnet d’ar maro a zo buntet beteg an dereziou diaveaz a ziskenn er jardin. An dispac’herien o deus ive kuitaet an iliz hag a zo o c’hortoz ar veleien baour e traon an dereziou. O digemeret a reont gant taoliou pik ha taoliou sabrenn, ha goude beza o mac’hagnet en eun doare spontus hag heuzus, e peurc’hreont outo en eur lezel youc’hadennou skrijus.
En eur glevet ar youc’h, ar veleien chomet en iliz a oar ervat petra emaor oc’h ober d’o breudeur paour, ha petra o deus da c’hedal o-unan. Gouzout a reont n’o deus mui a zikour da gaout diouz an douar, hag eo deuet o eur diweza. Kana reont litaniou an dremenvan, hag ar ganaouenn a bado keit ha ma vevo an hini diweza. Ne zinerzo nemet dre ma vihanaio niver ar re veo.
En diwez, setu ar veleien diskaret holl ; ne jom mui nemed an daou eskob ; galvet int. Aotrou ’n Eskob Saintes a bok d’e vreur, hag a zao en e zav : « Setu me aman ive, a lavar neuze aotrou ’n Eskob Beauvais, nemet n’hellan ket bale ; o pedi ran, m’ho peus ar vadelez, d’am zikour da vont d’al leac’h m’am galvit. » Daou eus ar forbaned a zo da dosta da Vaillard a zeu buan da gaout an Eskob ; lavaret e ve o deus truez outan hag int leun a zoujans evitan ; hen dibrada reont diwar e c’holc’hed, hag hen digasont da gaout Maillard ha goudeze d’ar vourrevien. Pa gouezas, da ziweza, e ruilhas en eur poull gwad, e kichen eur bern korfou maro. Da seiz eur, diouz an abardaez, an dispac’herien o doa lazet 160 beleg !
Penaos e weljont o tostaat ar maro kriz a ouient o doa da c’houzanv ? Unan eus an testou, pell da veza a du ganto, pegwir oa unan eus lez-varn Maillard, ar c’hommiser Violette, a lavar : « N’oun ket evit kompren ar veleien-ze : mont a reant d’ar maro, evel pa vent bet o vont d’eun eured. »
E gwirionez, skrijal ha krena a dlient beza graet en o c’horf ; met hervez ar gomz kaer lavaret gant Bossuet, « an ene eo mestr ar c’horf en deus enaouet. » En diskouez o deus graet e prizon doanius Karmez, an eskibien hag ar veleien geiz lazet e miz gwengolo, sklerijennet ha kennerzet gand ar Spered Santel. D’an holl o deus roet eur skouer dispar a nerz kalon en eur c’houzanv evid o feiz poaniou a bep seurt hag eur maro kriz.
An aotrou Glaoda-Anton-Raoul Laporte a oa etouez an dud kalonek-ze. Unan bennak anezo o deus bet gellet, n’oar den penaos, en em sacha ha kemeret an teac’h ; evelato, ne gaver e lizeri nikun anezo e pe boent hag e pe leac’h e manati Karmez e kouezas hor c’henvroad santel. Ne anavezomp diwarbenn e verzerenti nemet daou dra : e oe prizoniet e Karmez, hag e oe lazet eno d’an 2 a viz gwengolo.
Eul lizer, skrivet e Paris d’ar 4 a viz gwengolo 1792 gand an A. Grison, an hini a roe lojeiz da C’hlaoda Laporte e ru ar Roue Alaouret, a gas ar c’helou doanius d’e vreur Loiz-Glaoda Laporte, mezeg : « Anavezet em beus e vountr e « kevrenn » (section) al Luxembourg ; ar pez a oa eur merk oa maro, ha war-ze eo bet roet d’in paper-maro an aotrou, ho Preur ; hag em beus lakaet testenia ez eo gwirion. »
Leor ar re varo e Ti-kear al Luxembourg a zo skrivet warnan ar c’homzou-man : « Taolenn ar veleien hag ar brizonerien all, dalc’het e manati Karmez d’an 2 a viz gwengolo 1797, hag a ro da anaout pere zo bet lazet, ha pere zo bet tennet eus a dre zaouarn ar bobl kounnaret :
« War roll ar re varo bet anavezet goude al lazerez e lenner hano an aotrou Laporte. An trede ha triugent eo hag an tosta da hini an aotrou arc’heskob Du Lau…
Peurc’hraet, testeniet leal ha gwirion gant sekretour-grefier barnedigez a beoc’h kevrenn al Luxembourg, hag ar c’hommiser hanvet gant bodadenn ar gevrenn evit bezia ar re varo hanvet diagent.
Paris, an 18 a viz here 1792, bloavez 1a ar Republik.
Daubanel. »
Eul lizer skrivet eus Paris gant Le Bronsort da vear ha da ofiserien Ti-kear Brest, da embann d’ezo maro an aotrou Laporte, a zo ken kriz ha ken digalon, ma stag ar gwad da virvi en eur e lenn.
« Paris, 8 a viz gwengolo 1792, pevare bloaz al liberté ha kenta bloaz an égalité.
Klevet ho peus en deus ar bobl graet e labour a varner e prizoniou Paris. Al laeron, ar skraperien, paotred ar c’hontilli-laz, ar veleien dizuj a oa anezo holl ouspenn 7.000, a zo bet diskaret kement hini anezo, didrous ha gant doareou al lealded.
Kommiserien a evesae mat ouz kaierou ar prizoniou, a rea buan goulennou ouz ar brizonerien, o c’hase er maez, ha kerkent ha ma veze graet an arouez anavezet gand ar vourrevien, ar maro a skoe. Ar brizonerien evit dle… a zo bet roet frankiz d’ezo.
Lavaret eus bet d’in eman ar beleg Laporte etouez ar re varo. Ma n’eus na Doue na diaoul e tlie beza eurus breman ; rak neuze Doue n’en do ket a gasoni outan, ha ne vo ket kastizet gand an diaoul.
Al lazerez a oa peurc’hraet deac’h da greisteiz hag ar Vodadenn Vroadel n’he deus ket gellet he diarbenn. »
Etouez paperiou an A. Vaillant, noter e Brest, hon deus kavet « niveradenn arrebeuri ha madou Glaoda Laporte, beleg, maro e Paris d’an 2 a viz gwengolo 1792 », skrivet gand an A. Delacroix, noter e Brest ; hag ive skrid-gwerz e arrebeuri graet e gwengolo 1793, hag a zo warnan komzou sklearroc’h c’hoaz warlerc’h hano an aotrou Laporte : « Glaoda Laporte, beleg, maro e manati Karmez d’an 2 a viz gwengolo 1792. »
Glaoda Laporte a zo eta etouez an dud kalonek a zo hanvet en Istor « Merzerien gwengolo ». An Iliz a ro an hano-ze d’ezo ive breman. Nebeut goude o maro, er bloavez 1798, ar Pab Pi VI a lavare : « Ar brezel kounnaret graet d’ar gristenien en amzeriou diweza-man e Paris ha tro war dro, en deus kresket e Bro-C’hall niver ar verzerien. » Er bloavez 1900, eskopti Paris a stagas da ober an enklask diwar-benn ar veleien bet lazet e Karmez, Sant-Firmin, an « Abbaye » ha « La Force », en derveziou-ze eus miz gwengolo 1792. Er bloavez 1916, Breuriez al Lidou (Congrégation des Rites) he deus kavet oa mat digas o c’haoz, dirak Lesvarn Rom, dre eur gemennadurez douget d’an 18 a viz genver, ha sinet gand ar Pab Beneat XV, d’ar 26 eus an hevelep miz. Dek vloaz goude, Hon Tad santel ar Pab Pi XI a gasas al labour da benn en eur lakat e renk ar verzerien ha war roll an dud eurus 191 anezo. En o zouez eman Glaoda Laporte ha tri veleg all eus eskopti Kemper, o hano : Nikolas Verron, eus Kemperle ; Hyasint al Livec, eus Kemper, ha Visant ar Rousseau, eus Kastelnevez-ar-Faou.
An aotrou ’n Eskob Duparc, dre eul lizer a bastor skrivet d’an 8 a viz kerzu 1926, a gemennas o enori e pep parrez eus an eskopti, d’ar 6 a viz c’houevrer 1927, hag ober goueliou kaeroc’h er parreziou m’int ganet enno.
Daubanel, an hini a oe karget da lakat bezia korfou ar veleien lazet e Karmez, en deus roet dre skrid d’ar c’houarnamant testeni diwar-benn e labour ; kaset e oe o relegou, emezan, da vered Vaugirard. Evelato goude beza bet o furcha en unan eus punziou ar manati, rak hervez ar brud, eno oa bet taolet relegou meur a hini anezo, eus bet dizoloet eskern e-leiz. Kalz anezo a zo, hep mar ebet, eskern « Merzerien gwengolo ». Merk an taoliou a heller da welet c’hoaz breman war ar relegou a zo miret e krypt iliz Karmez, el leac’h m’int bet dastumet. Atao breman e c’heller gwelet ive ar skalier a oe stlapet ar verzerien anezan d’an traon war pikou an « dispac’herien didruez » ha war ar pondalez e lenner ar c’homzou : Hic ceciderunt, (aman int kouezet).