| ◄ Ar veleien vat heskinet | Ar veleien didou dalc’het a eneb al lezenn e prizon Karmez. | Eul lezenn a zigor doriou o frizon d’ar veleien ► |
Ar veleien didou dalc’het a eneb al lezenn e prizon Karmez. — Kaer o deus en em glemm ne reer van. — Lizeri-klemm an A. Laporte — Poaniou ar veleien prizoniet
Ar rummou tud e kargou dishenvel a zo boaz d’en em rendael ; ha pa ne vez ket doujet ar re a c’houarn ar vro a-bez, ar re a zo dindano a glask chacha pep hini d’e du,
E Brest, an District hag an Ti-kear n’en em glevent ket. An Departamant, diouz an tu all, a gave diaes gwelet District Brest o tougen urziou evel pa ne vije bet mestr ebet mui e Kemper. Setu perak, prokuler ar Rann-Vro (département), kerkent ha m’ac’h anavezas petra oa bet graet e Brest, a skrivas d’an District eul lizer hag a oa rust awalc’h an tamm anezan ; d’ar prokuler Brichet oa kaset : « An urz ho peus douget, a lavar e berr gomzou, n’eo ket hervez al lezenn ; da genta, prizoniet ho peus « aluzennerien » (aumôniers), n’emaint ket dindan ar c’houarnamant, rak-se n’o deus ket da doui. Ouspenn-ze, lakeat ho peus er prizon kement beleg didou ho peus kavet, hogen n’hor boa karget ac’hanoc’h nemet da deurel evez ouz ar pez a reont. Kalz re ho peus graet. » Hag ar Rann-Vro a gemenne start da baotred an District rei o frankiz d’an aluzennerien. Met ar c’hanfarted a reas skouarn vouzar. Neuze ec’h en em gavas ganto eul lizer all, sinet en taol-man gant rener ar Rann-Vro.
Kemper, an 22 a viz gouere 1791.
« P’eo bet falvezet d’eomp dibab kear Vrest, evit dastum enni ar veleien a oa leac’h da zifiziout anezo hag a oa tamallet da veza diskouezet n’oant ket a du gant lezenn Reizadur an dud a iliz, n’hor boa ket ar menoz d’o dastum na d’o derc’hel er prizon. Dibabet hon deus Brest abalamour d’ar mogeriou a zo en dro d’ezi ha m’eo diaes tec’het ac’hano pa vez difennet mont er maez,
« Lavaret a rit d’eomp ho peus ranket o dastum e Karmez evid o diouall diouz droug, ha zoken karga soudarded da viret na ve gwall-gomzet d’ezo, ar pez a vije bet c’hoarvezet ma vije bet o lojeiz e kear, ha ma vijent bet gwelet o vont hag o tont.
« Mar d’eman an traou evel ma livirit, eo ret deoc’h da vihana, ober gwella ma helloc’h evit n’o do ket re da c’houzanv. Mar deus unan pe unan anezo hag en defe c’hoant mont da jom e kear, ne dlefec’h ket hen diarbenn. Ar pez a glaskomp en eur bellaat anezo diouz o farreziou oa lakat da devel ar c’heleier entanus a veze laket da redek gand ar re a oa kounnaret ouzomp, hag o dije c’hoezet tan ar brezel war zigarez difenn ar feiz. O veza n’eus mui da gaout aon abaoue m’int aet pell diouz ar gear, e fell d’eomp e ved mat outo. »
Met an District ne ra van, hag a gendalc’h da lavaret eo evid o diwall e talc’h ar brizonerien er goudor ha n’hell ket senti ouz menoziou ar Rann-Vro. Respont a ra d’an 28 a viz gouere :
« Goulenn a rit diganeomp perak hor beus dastumet ar veleien e Karmez, e leac’h o lezel da loja e kear, evel ma falveze ganeoc’h, ha beza miret outo hepken mont dianvaez kear. Abeg hor beus bet d’hen ober ; evelse n’en em gavo droug ebet ganto ; o miret a hellimp gwelloc’h ; ne glaskint ket en em zic’hiza, ha gouzout mat a raimp evelse ne rint ket a implij fall euz ar frankiz a glaskont da gaout, evit touella ar merc'hed hag an dud kredik. Ma rofemp d’ezo ar frankiz-se, e lakfemp kounnar hor c’henvroiz da ziroll, hag e leac’h ober vad d’ar brizonerien, e c’heller kredi, e rafemp o gwaleur.
Nag a breder a gemer an District gand e brizonerien. Ya, war e veno… Trubarderez ha netra ken ! D’an ampoent e lakea 50 anezo da loja en iliz Karmez !
Ar re anezo a oa genidik eus Brest a hellas kaout dilhad wele. Eur plac’h koz, Soaz Paris, hag a oa o servicha e familh an Aotrou Laporte abaoue hanter kant vloaz, a deuas a-benn, ken aketus oa, da zigas d’ezan peadra awalc’h evit rei sikour d’e genvreudeur. Ya, met niver ar brizonerien a greske dalc’h mat, ha meur a hini a jomas ouspenn eiz dervez en dienez a bep tra. Koulskoude d’ar 7 a viz gouere, Pennou-bras kear a c’houlennas digant Mestr-pourvez (Intendant) an arme vor tenna eus grinolou ar C’houarnamant : hanter-krant koad gwele, hanter-kant golc’hed gloan, hanter-kant penn-wele, hanter-kant re liseriou, hanter-kant pallenn, evid ar veleien didou a zo dalc’het er prizon en iliz Karmez ; evid ober kement-se e plijo gantan ive rei urz da lezel eun niver bras awalc’h a c’hedourien evit dougen an holl draou-ze, d’ar manati. »
Koulskoude, e c’hellit kredi ; ar veleien baour n’o doa ket kalz a anaoudegez vat evit beza diwallet kenkoulz ; frankiz eo a fell d’ezo ; ar frankiz a deu d’ezo hervez al lezenn.
« Al lezenn, a lavarent, ne c’hourc’hemenn ket d’eomp ober le ; kinnig a ra d’eomp unan a zaou : pe doui, pe goll ar garg. Kavet hon deus gwelloc’h dilezel hor c’harg ; n’hon deus graet nemet senti ouz al lezenn, hag ho peus hon taolet er prizon hep barnedigez. Mar d’omp kablus, hor barnit, ha mar d’omp didamall, roit d’eomp frankiz. »
Digas a reont da sonj ive e « Gwiriou an den » (Droits de lhomme) a oa bet embannet e 1789 : « Nikun n’hell beza tamallet, kroget ennan, na prizoniet nemet hervez urziou al lezenn hag en doare gourc’hemennet ganti. » Hogen pehini eo al lezenn a ro urz deoc’h da gregi ennomp ? Hor c’hredennou a vir ouzomp ober le. Daoust ha « Gwiriou an den » ne lavaront ket : « Nikun n’hello beza kavet abeg ennan abalamour d’e gredennou, na zoken abalamour d’e feiz ? » Hag etouez diellou ar Rann-Vro e kaver eur bern paperiou warno an diou lizerenn veur L L hag a zo enno skridou ha goulennou bet kaset gand ar veleion prizoniet, d’an Ti-kear, d’an District, d’ar Rann-Vro, ha zoken d’ar Roue. Met « Ebestel ar frankiz » a gendalc’has da ober skouarn vouzar.
An Aotrou Laporte a zougas klemm dre skrid evel ar re all.
Setu aman daou lizer skrivet gantan e-unan da renerien Rann-Vro ar Finistère. (Al lizeri-man n’emaint ket e leor gallek an A. Saluden : Une figure brestoise au XVIII° siècle ; met gantan eo int bet kavet, abaoue m’en deus skrivet e leor, etouez ar paperiou koz a zo e Diellou an Departamant, hag en deus bet ar vadelez d’o rei d’eomp da lakat el leor-man).
« Da Renerien Rann-Vro ar Finistère an A. Glaoda-Anton-Raoull Laporte, beleg, gwechall kenta kure e Sant-Loïz Brest, a gemenn gant doujans :
« Eus bet, d’an 28 eus mezeven diweza, soudarded en e di o tigas an urz d’ezan da vont da brizon Karmez e Brest ; — eo bet kelc’het gant tud armet, kerkent ha m’eo en em gavet eno ; — eus bet roet da anaout d’ezan raktal n’hellje ket hiviziken darempredi den ; — eus bet furchet hag e ves furchet atao kement tra a vez digaset d’ezan eus ar maez ; — eus bet digoret ha lennet, hep m’her gouie, kement lizer a deue d’ezan, hag e kendalc’her d’en ober, etc…, en eur ger, e vez graet d’ezan gwasoc’h eged da eun torfetour eus ar re vrasa.
« En despet d’an dra-ze, sentet en deus heb enebi hag hep klemm ouz an urziou striz roet d’ezan ; hirio evelato, n’hell mui tevel ; sevel a ra e vouez da lavaret pegement eo eneb al lezenn, eneb al lealded hag eneb ar frankiz ar pez a reer d’ezan.
Eneb al lezenn. — Kement tra n’eo ket hervez al lezenn a zo direol ; hogen, nag al lezenn goz, nag an hini nevez, nag al lezenn merket gant Doue e kalon an dud ne roont galloud da waska en doare-ze eun den direbech. Daoust hag an artiklou 7 hag 8 eus Guiriou an den (Droits de l’homme) ne lavaront ket : « N’hello nikun beza diarbennet na prizoniet nemet dre berz al lezenn ; nikun n’hello beza heget abalamour d’e gredennou. » N’heller eta kastiza eun den nemed evid eur gwall-ober bennak. Livirit d’in petra am beus graet pe a damaller d’in.
Eneb al lealded. Ha n’eo ket beza disleal e kenver eun den, lamet digantan e frankiz war zigarez m’eo ret hen diwall diouz droug ? N’eo ket en eur ober dislealded d’an dud eo e tiwaller anezo, met en eur derri kounnar ar bobl dre lezennou leun a furnez, en eur waska unan pe unan pa vez ret, hag en eur zeski d’an dud karet o bro.
Eneb ar frankiz. — Ha gwelet ’zo bet morse gwaska tud en doare-ze ? O lakat er prizon, hep diskouez d’ezo o gaou ha zoken heb o zamall ? Biskoaz kement all ! Youc’hal zo bet graet, ha n’eo ket hep gwir, eneb al lizeri sinet gand ar roue evit teurel tud er prizon hep barnedigez. N’oa ket an dra-ze gwasoc’h eged ar pez a vez graet breman.
« Piou en dije kredet ? Hor c’henvroïz, hor mignoned, hor c’herent, ar re marteze o deus ar muia dle en hor c’henver eo o deus hor barnet d’an harlu, ni, o breudeur, o madoberourien, hag an dra-ze enep pep gwir hag eneb urziou ar Vodadenn Vroadel a fell d’ezo skoazella war o meno.
« Aon ’zo, a lavarer, na lakjemp an dud d’en em zevel ; na rajemp eun dra bennak eneb eurusted ar bobl. Met diagent, n’eo ket tud a vanke da welet petra ’reamp ; n’hellemp ket ober eur c’hammed hep kaout raktal unan bennak war hor seuliou. Ma n’oa ket c’hoaz awalc’h an dra-ze, n’oa nemet hon diwall gwelloc’h c’hoaz ; ha ma’z oa leac’h da damall unan pe unan ac’hanomp, n’oa nemed e gastiza hervez al lezenn. Met n’oa gwir ebet da gastiza tud ha n’o doa graet netra. Setu aze petra lavar ar skiant vat, al lealded hag al lezenn.
« M’o dije an Departamant, an District, an Ti-kear, ha Mignoned al lezenn nevez diskleriet freaz ha grons e kemerent a zindan o skoazel, pe da vihana e falveze d’ezo diwall diouz pep droug ar veleien n’o deus ket touet, en eur ziarbenn dreist pep tra ma ve gwall gomzet d’ezo hag en eur ginnig kastiza rust kement hini a glaskfe ober droug d’ezo, evel ar veleien a lakafe trouz etre an dud, neuze e vemp dinec’h, hor befe ar frankiz n’eus gwir ebet da lamet diganeomp, ha ne ve ket graet a zislealded en hor c’henver.
« Evesait mat, Aotrounez, n’eo ket hon diwall eo a rit ; o veza hoc’h-unan ken kriz ouzomp, e lakit ive kounnar ar bobl da greski ; rag ar Bobl, douget da veza eün dreizan e-unan, a dle sonjal, o welet kastiza tud en eun doare ken rust, e tleont beza graet eun torfed bras bennak, pe veza gouest d’hen ober. Ar pez a rit d’eomp n’hello nemed e lakat da gaout muioc’h a zroug ouzomp, ha netra n’hello diarbenn e gounnar ma tigouez eur gwall darvoud bennak.
« Kement-ze, anat eo, zo re wir. Setu perag, e sonjan e kavoc’h mat lakat rei d’in ar frankiz-ze ne dlefe beza lamet diganeomp nemed eun torfed bras hor befe graet, pe e vemp tamallet da veza graet ; — e pedoc’h va c’henvroïz da lakat evez d’am diwall a zroug, hervez ar furnez, mar kirit, met ive hep va c’hastiza evel-hen, pegwir ez oun direbech ; — hag erfin e lezoc’h ganen gwiriou keit ha ma vezin dellezek anezo.
« Goude holl, setu aman al le a ran a greiz va c’halon. Leac’h zo da gredi eo gwirion, ha seul vui a fizians a dlefet da gaout ennan, pa ’m beus dalc’het mat da nac’h an hini ne gaven ket hervez va feiz ha va c’houstians :
« Va c’halon leun a garantez birvidik evit va bro, ec’h embannan eo eun dever santel evidon senti ouz va bro, ouz al lezenn hag ouz ar roue, ha kasaat enebourien ar Vro ; rei a ran va ger, ne glaskin ket lakat trouz etre an dud na dre va oberou, na dre va aliou ; toui a ran d’en em unani gant va c’henvroïz evel pa vent va breudeur, evit miret ar peoc’h, gwella ma c’hellin ; ha ne zikourin ober netra eneb ar C’houarnamant nevez.
« Laporte, beleg. »
« Aotrounez, petra ’ heller da glask muioc’h diouz eun den ? Al le a zo goulennet gant lezenn ar 27 a viz du ? (al lezenn-ze a c’hourc’hemenne toui senti ouz Reizadur an dud a Iliz, aozet gand ar c’houarnamant). Met ar Vodadenn Vroadel he-unan n’her goulenn ket diganen. Gourc’hemenn a ra d’in hepken dilezel va c’harg (ma ne fell ket d’in toui). Dilezet eo ganen. Hag ouspenn, kemenn a ra ne vo graet droug ebet d’ar beleg en do dinac’het toui. An hevelep Bodadenn Vroadel a embann en deus an den kement a frankiz da gaout kredennou ha da gaout madou ; ha n’int ket dizent oun al lezenn ar veleien ne fell ket d’ezo toui.
« Skei a rit breman, aotrounez, ar veleien n’eo ket falvezet d’ezo plega d’an urz o poa douget e miz ebrel diweza. Met ne dlean ket beza lakaet etouez ar veleien-ze. Dare oan da zenti ouz ho kouro’hemenn ha sentet am bije heb enebi, ma vije bet plijet gand an District e rei d’eomp da anaout ; miret en deus e embann, hag e gas da bep hini ac’hanomp. Hirio, e lavarer eo ret senti outan. Gouest oun da rei deoc’h dioc’htu eun testeni eus va zentidigez, en eur vont da jom ker pell ha ma plijo ganeoc’h diouz va farrez.
« Mar deus unan bennak da skei abalamour n’eus ket bet sentet ouz hoc’h urziou, eo, a dra zur, ar re n’eo ket bet falvezet d’ezo o rei d’eomp da anaout.
« Graet e manati Karmez Brest, d’an 9 a viz gouere 1791. »
D’an 19 a viz gouere, Glaoda a skrive adarre da Gemper :
- « Aotrounez,
« Glac’haret oun o klevet n’o deus ket aotrounez an District hag an Ti-kear kaset deoc’h disul ar respont d’am goulenn, a hellent beza kaset kerkent ha disadorn. Siouaz ! Pa vezer digabestr an-unan e sonjer nebeut e poaniou ar brizonerien. An dervez-man eo an eil war-nugent abaoue m’oun prizoniet. Ha pa vijen bet kablus, oan breman kastizet awalc’h, gwall-gaset evel m’az omp ! N’eo ket hep gwir e lavaren deoc’h em goulenn, e laker kounnar ar bobl da greski en eur veza ken kriz ouzomp. Al labour a c’houlenner digant hon diwallourien a zo tenn, diaes, ha kasaüs evito. 48 den armet hon diwall hep paouez, hag an darn vuiacanezo ne reont nemet lavaret gwall-gomzou d’eomp ha diskouez d’eomp an dourn. Deuet omp da gaout aon rag ar re zo karget d’hon diwall. Deac’h, unan anezo en eur penn euz ar pondalez, (rak bez ez eus anezo e pep leac’h) a youc’he da 8 eur hanter diouz an noz « oamp holl penn-abeg eus e boan, hag e lakje e zabrenn e bouzellou an hini kenta a dremenje dirazan. » Setu aze, aotrounez, ar c’homzou a zistan poaniou ar brizonerien.
« En hano an drugarez, en hano al lealded, n’o peus morse dianavezet o mouez, gourc’hemennit, me ho ped, ma vin lezet da guitaat va bro gand aon na ven gwasket ganti goude beza he zervichet gwella ma c’hellen.
« Glaoda Laporte, beleg. »
D’an 21 a viz gouere 1791, an District a skrive daGemper : « An henor hon deus da gas deoc’h ar goulenn graet gand an aotrou Laporte, bet vikel e Sant-Loïz Brest ; daou baper all a ya d’e heul : respont an Ti-kear hag hon ali hon-unan. Laoskit ac’hanomp, aotrouned, da lavaret d’eoc’h n’eus marteze nikun eus ar veleien dalc’het er prizon hag e ve e gomzou ken bilimus ha re an aotrou Laporte. A-hend-all, e riskl e vuhez e ve, hag ar peoc’h e kear a ve peurc’hraet gantan ma ve roet frankiz d’ezan, breman dreist holl, p’eo ken bervet an dud. »
D’ar 7 a viz eost 1791, an District a respont da Gemper en doa roet aotre da zerc’hel an aotrou Laporte e prizon Karmez : « En em gavet eo ganeomp, gand al lizer ho peus graet an enor da skriva d’eomp d’an 3 eus ar miz-man, ar skrid eus an urz roet ganeoc’h d’ar 1a a viz eost, da zerc’hel er prizon an Aotrou Laporte, beleg, bet vikel e Sant-Loïz Brest. Anaoudegez en deus bet eus ar c’helou dre hor perz, ha ni raio ar pez a vo ret evit heul ho kourc’hemennou. »
Setu aman an urz-se euz ar 1a a viz eost diwarbenn Laporte :
« Goude beza bet gwelet ar goulenn bet skrivet, d’an 9 a viz gouere gand an aotrou Laporte, beleg, bet vikel e Sant-Loïz, evit kaout aotre da guitaat manati Karmez e Brest, distroet d’an District d’an 12 a viz gouere ha bet roet da anaout d’an Ti-kear d’ar 16 eus an hevelep miz ; goude beza gwelet an digemer graet gand an Ti-kear d’ar goulenn d’an 19, hag anavezet war gement-se holl an ali roet d’ar 26 a viz gouere, gant renerien District Brest.
« Goude beza klevet aliou ar Prokuler-Bras, warlerc’h an enklask graet evid anaout doareou an aotrou Laporte, e c’heller lavaret n’eo ket ken bras doujans ar beleg-man evid lezenn nevez e vro, ha m’en deus c’hoant rei da gredi, hag e vije risklus zoken chench eun dra bennag er pez a zo bet graet en e genver.
« Ar Blenerez (Directoire) a varn n’eus ket a leac’h d’en em guzulia pelloc’h diwar-benn e c’houlenn.
Hen gwelet a reer, pa deu ar c’haz d’ar raz, Kemper a zo koll gant District Brest ; heman a bleg d’an Ti-Kear, hag an Ti-kear d’e dro a rank soubla d’ar c’hanfarted o deus kemeret an hano a Vignoned al lezenn nevez. Ar veleien prizoniet a jomo prizoniet. Met da vihana, daoust ha mat e vezor outo ? Goulennou ha klemmou ar veleien prizoniet hen lavaro d’eomp. E kement klemm a zougont e kaver ar pez a skriv en e c’houlenn an tad Molliard : « P’en em glemmomp an distera eus an traou kasaüs a vez graet d’eomp e lavaront : « N’ho peus nemed ober le hag ho po frankiz. » Hag evit dont a-benn d’o lakat da doui, paotred ar « C’helc’h » (club) a ra gwasa ma c’hellont. Evid o digaloni, e c’houlennont o c’has eus Karmez d’ar galeou. An aotrou Borgn a Germorvan hen lavar el lizer a skrivas da baotred Kemper d’an 29 a viz gouere : « C’hoant zo d’hon gwaska muioc’h-mui ; lavaret a reer zoken eus goulennet e vemp kaset ac’hanen d’ar galeou. »
Karout a rafent, int-i war o meno diwallourien ar frankiz, lakat en eur gichen beleg ha laer, pe weleg ha muntrer skoaz ha skoaz, hervez grevusded o dizentidigez ouz al lezenn. Petra zonjont-ta neuze eus ar frankiz, eus al liberté a deu ganto leiz o ginou ? Moarvat, ar pez a zonje diwezatoc’h bourreo an aotrou ’n arc’heskob Darboy a gomze d’ezan eus ar frankiz : « Ho frankiz-c’houi, n’eo ket va hini me eo. » Hag abalamour nikun eus ar veleien-ze ne fell d’ezan ober le, da lavaret eo, ober eun dra eneb ar feiz ha sakrilaj hervez komzou Hon Tad Santel ar Pab, embannet dre Lizeri, d’an 10 a viz meurz ha d’an 13 a viz ebrel 1791, ne gaver netra re galet evid o c’hastiza hag o gwallgas. « Lavaret eus bet d’in, a lavar an aotrou de Pentrez, pa zoug klemm da Gemper, n’oun dalc’het en ti-man, nemed evit va miret diouz an teodou flemmus. Mar d’eo gwir an dra-ze, an nep a gemer kement a breder d’am diwall a goll e boan, rak kerkent ha ma tigouezomp er jardin evid ober eun tamm tro-vale, ha keit ha ma chomomp enni, eus ar prenester tro-var-dro e kouez warnomp gwall-gomzou e-leiz, ha n’hor bije ket bet klevet marteze war ar ruiou. Ne welomp war hon tro nemet sabrinier ha gourglezeier evel pa vijemp gwall torfetourien ; ha ne vezer ket nec’het zoken evit digeri hol lizeri. » D’ar 5 a viz eost an Departamant a zifenn ouz paotred an Ti-kear digeri lizeri ar brizonerien. D’an 12, paotred an Ti-kear, ha n’o doa bet netra da welet warno, an dra-ze a zelle ouz an District, a gas d’ezan ar respont trubard-man :
« Aotrounez, kerkent ha m’hon deus bet anaoudegez eus lizer an Departamant, skrivet d’ar 5 eus ar miz, hon deus roet an urziou a oa ret da Vestr ar Gward Vroadel evit na vo mui digoret al lizeri skrivet gand ar veleien « dizent » prizoniet e Karmez, nag al lizeri skrivet d’ezo.
« Ne gredomp ket evelato, hen lavaret deoc’h a rankomp, e ve bet morse digoret lizer ebet d’ezo ; nemed eus bet miret outo o ziella gand aon o dije skrivet enep-gwir da unan bennak.
« N’hellomp ket ken nebeut chom hep lavaret d’eoc’h, n’eus netra falloc’h eget rei re a frankiz da skriva, da veleien ken direiz ha ken hegaret eneb al lezenn nevez. Gouest int da lakat an darvoudou gwasa da ziroll ; ha kredi a heller unan bennak en do keuz bras diwezatoc’h ma laosk ganto re a aezamant da skigna o gevier, da lakat pennadou er re a zo a du ganto, a deuio da veza henvel outo dre o dizentidigez ouz gouarnerien ar vro hag ouz ar Reizadur roet d’ezo… »
Evelse eman an traou ? ar brizonerien o deus bet an hardisegez d’en em glemm eus an drouk-komzou o deus klevet ? Mat netra aesoc’h. Difennet e vo outo mont da ober troiou-bale er porziou pe e jardin ar manati. En em glemm a reont eo bet digoret o lizeri ? hag e vo miret kas ha kaout lizeri. Ouspenn-ze, nikun hiviziken n’en do mui aotre da gomz ouz ar brizonerien ; hag evelse ne vo mui kaset klemm d’ar Rann-Vro, rag ar c’hlemmou a deu nebeut a nebeut da lakat paotred al liberte da hegari. Ya met, ar brizonerien o deus mignoned ha zoken etouez o gwardou. Da gaout unan anezo eo e yelo an aotrou Laporte. Mar gellfe lavaret, nann, youc’hal a bouez-penn evit rei da anaout da renerien ar Rann-Vro pegen digalon e vezer outan, hag ouz e genvreudeur prizoniet ! Met allaz ! n’hell ket e-unan dougen klemm ; kaout a raio evelkent eur mignon, hag a zo war eul lestr e Brest, an A. de Carné de Carnavalet. Dre heman, pa yelo da dremen eun dervez bennak en e familh, a zo anavezet evel a ouzor gand an A. Laporte, eo e kaso kelou d’ar Renerien e Kemper eus ar pez a dremen er prizon, ha ne vo ket nec’het evid ober d’ezo ar goulenn-man :
- « Kemper, d’ar 7 a viz gwengolo 1791.
« Loiz-Mari Carnavalet, major a lestr, karget da zougen klemm d’ar Rann-Vro, en hano ar veleien dalc’het e prizon Karmez Brest.
« An aotrounez beleien prizoniet e Karmez Brest, re zammet dindan beac’h o foaniou, o deus sonjet e vije laouen va c’halon o sikour tud er boan, hag en eur gonta deoc’h o zrubuilhou.
« Ar gwardou a zo alies gand ar re genta hag ar re c’hwassa o lavaret d’ezo gwall-gomzou. Kalz a ziskouez an dourn d’ezo en eur lavaret : Ma vemp-ni bet ho mistri, n’o pije ket daleet da vont ouz ar groug.
« Miret e vez outo komz ouz an dud a zigas dilhad d’ezo. Na pegen kasaüs eo an dra-ze evito ; hag ouspenn, kalz zo hag a hellfe en em glemm eo bet kollet o dilhad d’ezo. Kement-se zo kreski labour ar gwardou, a stag neuze da hegari ha da lavaret d’ezo komzou kalet ha flemmus.
« Eun den koz, din a zoujans, tad da unan eus ar veleien prizoniet, a reas dek leo evit dont da welet e vab ha d’e starda war boul e galon. Kaer en devoe skei war an or, hag e vab goulenn en han ’ Doue kaout truez ouz e dad, an tad paour n’e oe ket selaouet hag a rankas distrei d’ar gear hep beza bet an tamm frealzldigez a c’hoantea.
« Eun dimezell goz, a bevar ugent vloaz pe wardro, a zo bet ive o klask gwelet he breur ; ar joa-ze ne oe ket roet d’ezi ; glac’haret holl, n’hell ket miret da skuilh daelou c’hoero. Ar c’haporal teneraet a ya da lavaret d’he breur en em ziskouez er prenestr, evit ma vo gwelet gand e c’hoar. En em welet a reont, ha merkou a garantez a roont an eil d’egile. Siouaz ! paket int gand an ofiser zo e gward ; ar c’haporal a gleo rebechou, hag a zo difennet outan hiviziken beza ken madelezus e kenver an dud.
« Unan eus ar veleien-ze, person e Leon, klanv gant droug-ar moug (apoplectique) n’en deus ket bet aotre da vont da ober eun tamm tro-vale dre ar jardin.
« Eun all, etre dek ha daouzek vloaz ha tri ugent a c’houlenn aotre da vont da ambroug beteg ar vered korf e c’hoar nevez maro. Ar respont d’e c’houlenn a zo digoret gand an ofiser ; heman ’ro d’ezan e lizer en eur lavaret : morse n’ho pije bet anezan ma vije bet ennan eur c’helou bennak da ober plijadur d’eoc’h.
« Laket o deus en o fenn e c’helle priol ha mevelien ar manati, karget da bourchas ar boued e kear, aesaat d’ar brizonerien kaout keleier dre skrid eus an diaveaz ; hag eo difennet outo breman kuitaat ar manati hep kaout eur gward ouz o heul.
« En diwez, aotrounez, va c’harget o deus da lavaret d’eoc’h, n’eo ket ar c’habestr a lakit d’ezo eo o brasa gwaleur. Gwasoc’h e kavont e ve laket bep mare dirag o spered skeudenn spontus ar maro. Hag heb abeg o deus aon ? rak n’emaint ket hep gouzout en deus redet ar gwad e meur a leac’h en despet zoken da renerien ar vro a glaske hen miret ? An aotrou Patris, bet lazet e Brest en eun doare ken didruez, livirit d’in ha n’eo ket evito eur skouer eus ar re spontusa ?
« Listri, epad an noz a hell digouezout war ar rad, ober fall o aroueziou evid en em rei da anaout, pe an dud en douar a hell fazia ganto, ha setu ar brizonerien kemeret evid enebourien ; raktal an taboulinou, an trompilhou, hag an toksin a ya en dro. Ar bobl a zired ; ar c’hloc’h o sini a hell beza evito glaz ar maro ; hag int-i, an darn vuia anezo, bet dastumet er prizon ganeoc’h, aotrounez, evit beza pellaet diouz kounnar an dud ha taol ar maro ! Rag ar veleien-ze o veza m’eus bet lavaret d’ar bobl oant enebourien ar vro, a vo staget ganto da genta, eun dra eo hag a zo anat, da vihana m’en deus ar bobl ar gredenn eo deuet an enebourien evit hen taga. Kement-se zo bet digouezet p’en em gavas dirak Brest ar skouadrenn sturiet gand an aotrou Dugoy. Mac’h errufe kement all, eo skrijus sonjal er gwaleuriou a deuio da heul. Setu perag o deus va c’harget da c’houlenn diganeoc’h o frizonia en eur gear all bennak ma n’hellit ket rei frankiz d’ezo breman. »
An aotrou De Carné a gollas e boan hag e amzer. Ne voe ket muioc’h selaouet eged ar re a zougas klemmt en e raok ; ar veleien brizoniet n’o doa madelez ebet da c’hedal eus perz ar re a c’houarne er c’horn douar-man.
Goude gouzanv evel ma reant, ne gave ket d’ezo e vijer bet ken digalon outo ; evelato, arabad kredi e vije bet atao tenval o fenn ; hag e choment eno mantret holl. Pa glaskomp mont betek goueled o c’halon, ec’h en em gavomp frealzet o welet pegement oant tud a galon ha Bretoned a zoujans Doue. Evel ar verzerien a hed ar c’hantvejou, gouzanv a reont gant levenez dre garantez evit Jezuz-Krist : Eveldo e kavont ive o nerz e sakramant an Aoter : an eur vat o deus, e gwirionez, da hellout oferenna. Al leanez o ren Itronezed an Unvaniez kristen eo he deus roet d’eomp da anaout kement-man dre eul lizer a skrivas evit goulenn beleg-aluzenner he c’houent ; e lenn a heller e leor an aotrou chaloni Peyron : Documents pour servir : « Daoust ne ve ket gellet, emezi, digas an aotrou Kermorgant da lararet an ofern d’eomp disul da bemp eur diouz ar mintin ? Pegwir o deus aotre da oferenna el leac’h m’emaint, e ve gellet marteze gourc’hemenn da eur gward hen diambroug beteg aman, eur gward hag a jomo gantan hed e veach ? Hor c’hlanvourezed, hor merc’hed koz dinerzet a hello en em sacha gant poan beteg al letrin ; a-hend-all, na pegen risklus e ve evidomp-ni darempredi ar ruiou en amzer-man, rag al lamponed ne rafent alies nemet lavaret d’eomp bepseurt traou divalo. »
Hen lavaret hon deus, ar brizonerien a zo o ene e peoc’h ; ha laouen int o c’houzanv evit Jezuz-Krist. O lizeri, kaset dre guz, a zo eun testeni eus ar pez a lavaromp. Setu aman eur ger bennak tennet eus lizer an aotrou Borgn a Germorvan, chaloni a Gemper, skrivet gantan d’an 29 a viz here :
« Ar boan a glaskont ober d’eomp ne ra nemet kreski hon nerz kalon ha ne ra ket a c’haou e doare ebet ouz al levenez hag ar peoc’h a ren el leac’h santel-man. Daou dra hepken a hell miret ouzomp da veza laouen awalc’h : ar boan galon o deus hor c’herent ouz hor gwelet prizoniet, hag ar boan hon deus hon-unan o welet n’hellomp ket ober vat d’hon nesa. » Ha koulskoude, an aotrou chaloni a skriv ar c’homzou-ze a zo eun den koz, ha dister awalc’h e yec’hed. An aotrou Laporte a skrivas zoken d’an District evit goulenn aotre da vihana d’e genvreur koz oajet a bevar ugent vloaz da ziskenn er porziou hag er jardin. Aotre a voe roet ; met ar chaloni a respontas : « Nann, ne glaskan ket beza truezet, ha ne c’houlennan ket e ve graet d’in gwelloc’h eget d’ar re all. M’am befe truez da c’houlenn evid unan bennag, eo dreist holl, evid ar beleg seizet a zo en hon touez. » Siouaz ! an aotrou chaloni a gouezas ken klanv, ma oe ranket digeri dor ar prizon d’ezan d’an 20 a viz eost. Kement-se a ziskouez awalc’h d’eomp pegen eurus oant o c’houzanv evit Doue, pegement a nerz kalon ha pegement a aked o doa da anzao o feiz.
Evelato, hervez skrid an aotrou de Carné, lamponed kear a oa gwall gounnaret.
D’an 23 a viz even, eun ofiser eus rejimant ar Poitou, Patris e hano, tamallet da veza graet war voger eun ti-kafe, eun daolenn goapaüs da baotred an dispac’h, a oe lazet gand ar bobl, hag e benn a reas tro kear e beg eur pik.
D’ar 14 a viz gouere, e voe sevenet gouel an Unvaniez ; eun aoter a voe savet war gern ar gompezenn zo dirag ar C’hastel ; an ofern a voe lavaret gant beleg ar Gward Vroadel. Araog e oe benniget arouez (guidon) an Dragoned Broadel. Eur gurunenn a oe laket da eur zoudard hanvet Cousonnière, fuzilier er genta kompagnunez ar Baotred yaouank, abalamour m’en doa, e riskl e vuhez, diframmet digand ar mor tri eus e genvrendeur. Dont a reas an eur da doui beza leal e kenver ar vro, al lezenn hag ar roue, hag embannet e oe an dra-man dre 21 taol kanol, a oe respontet d’ezo gand al listri a oa war ar rad, a laoskas o-unan eun hevelep niver a daoliou kanol. An ofiserien, en eur doui, a zistage mat o geriou, a vouez uhel. Met p’en em gavchont gand ar c’homzou « hag ar roue », youc’hadennou a zavas a bep tu etouez ar bobl, hag e oe klevet ar c’homzou-man : « Nann, nann, roue ebet ! » An dispac’h hag ar freuz a oa o tiroll.
Hag e teuas neuze tro ar Gward Vroadel. Ar c’hommandant a youc’has, hag e zoudarded a strake o daouarn d’ezan evel tud diboellet : « Ober a ran le da veza leal e kenver ar vro hag al lezenn ; met ne fell ket d’in beza leal e kenver eur roue hag en deus torret e le ha dilezet e garg ! » Goudeze e oe kanet an Te Deum, a lavar d’eomp kaier ar C’huzulerez, epad ma kroze ar c’hanoliou.
Ma ne falvezas ket d’ar Gward Vroadel ober le da veza leal e kenver ar roue, Mignoned al lezenn nevez eo a oe penn-abeg a gement-se. Ar re-man a lakeas kement a gounnar er bobl, ma rankas kuzulerien an Ti-kear o-unan miret outo d’en em voda en teatr epad an noz. Eno ec’h en em glevent da ober o zroiou kamm ha da ziskar an urz vat e kear. Poan gollet ; an traou a gendalc’has da vont en dro evel diagent. En aner eo e roas an aotrou de Marigny, a zalc’he leac’h an hotrou d’Hector, hag a oa mestr bras an dud a vor e Brest, micherourien evit kompeza an dachenn a oa bet savet warni aoter ar vro, d’ar 14 a viz gouere ; en aner e krogas e-unan er garigel hag e stagas da bigellat. Ar pik m’oa krog ennan n’helle ket dont abenn da deurel d’an traon ar voger savet bemdez uhelloc’h uhella gand ar gasoni etre ar bobl hag ar re hon gouarne diagent. Evid an disterra digarez, kear a veze sklerijennet ha pep hini a ranke kaout e c’houlou. Evit rei muioc’h a sked d’ar goueliou noz, ar zoudarded, bugale ha merc’hed war o lerc’h, a yea da bedi an ofiser general d’o ambroug dre ar ruiou steredennet gand ar goulou. Hag en despet d’e garg uhel, e leac’h pellaat dioutan an tregaserien hanter vezo a deue d’e gerc’hat d’e di, en doa plijadur o vont da gemeret perz en o levenez.
An holl a ranke argila dirag ar C’helc’h (club). Mignoned ar Reizadur a gendalc’he da zastum an dud en teatr epad an noz. Ha pa en em guitaent goude ar vodadenn, bep tro, lamponed kear a yea da youc’hal dirak manati Karmez. Ouspenn eur wech, dor ar manati a voe zoken digoret dre nerz ; ha ma ne voe ket lazet ar veleien a oa eno, eo eun dra vurzudus. Kement a riskl o doa ma rankas District Brest skriva en doare-man d’an Departamant, d’ar 25 a viz eost :
« Kounnar ar bobl a gresk bemdez muioc’h-mui. Ken hegaret eo, ma n’hellomp ken dont a-benn da viret mat ar veleien a zo prizoniet e manati Karmez Brest. Pa zonjor an nebeuta, e c’heller ober d’ezo ar pep gwasa. Setu perag hoc’h espedomp da lamet diwar hon diouskoaz eur beac’h ken pounner. Kasit-i d’an harlu, aotrounez, pellait-i diouz ar vro-man pe diwallit-i dirak ho taoulagad ; met, en han’ Doue, roit d’eomp an diskarg anezo ; arabad o laosker pelloc’h en eur gear hag a zo enni eur bobl ken berbouellik, soudarded ha n’heller ket da c’houarn evel ma karer, tud e karg re veac’hiet gand o labour ; eur gear hag a zo gwelloc’h pellaat diouti kement abeg gouest da lakat reuz da zevel enni.