Simon a Vontroulez/Jurisprudanç Simon a Vontroulez
A. Ledan, 1834 (p. 209-231)
Abaoue ma meus quittêt ar c’hommerç
ambulant e pehini emeus acquisitet muioc’h a
renome vad eguet a zanvez, e zoar en em aviset, na
ouzòn qet re perac, d’am dransformi, em brô,
en un espeç avocat, ha goude beza grêt va
afferaou mad pe fall, e meus ranqel, en despit
dìn, en em occupi demeus a afferaou ar re-all.
Dre ma roàn va c’honsultationou atao evit netra,
emeus calz a braticou ; hac ec’h ellàn lavarat, hep vanite, e zeus nebeut a avocadet en
arrondisamant a bere ar gabinet a vez qen
achalandet evel ma zeo deut va hini en nebeut
a amzer. Güir eo ne guemeront qet ar memes
moyen, hac e coust muioc’h en em adressi
dezo ; mes deus ar c’hostez all, e reont en
general ar pez a ellont evit caout an aliessa hac
ar pella amzer possubl visit ar memes cliantet ;
e lec’h me, er c’hontrel, ne meus bet biscoas
qement en c’hoant eguet da echui gant an
afferaou ha gant an dud.
Petra benac a vez, ar gonfianç-se a behini em enorer, e deus imposet dìn deveriou, hac e zòn en em gredet oblijet, evit respont dezi convenablamant, da acquisita certen anaoudeguez pere a vanqe dìn. Ar studi bian-se, ar reflexionou e deus inspiret dìn, hac an experianç en deveus roet dìn ar pratiq, o deveus va c’hunduet d’en em formi, nebeut a nebeut, em fêçon, ur seurt jurisprudanç a sqiant vad meurbet simpl, da lavarat eo, ar sqiant eus an droat, pe an anaoudeguez eus al lezennou, pehini na meus james manqet da gonsulti abaoue, hac a observàn c’hoas gant soign vras e peb circonstanç ma vez recours d’am nebeudic a sclêrijen.
O sònjal en se, e zeus deut em speret na rafen qet marteze fall da laqat dre scrit ar principou demeus va jurisprudanç, o credi e teuje an dra-se, en occasion, da espern dìn calz a gomzou ; hac erfin, pa ne vezìn mui, ec’h elfen, dre ar voyen-se, renta c’hoas ur servich benac d’an dud honest o deus bet confianç em avisou.
Grêt e meus eta se, hac e sonjàn er c’hoarz a druez hac a zisprisanç da behini e teufe va faouric scridic da veza an objet, ma tiguesse cueza etre daouarn ur boned bras benac diouc’h ar pales, accustumet da gompagnunes bouqinou côs ha leun-boultr. Lêzit anezo da c’hoarzin, ya mignon qenvroad, ha marteze, mar am c’hredit, e c’hoarzot-hu d’an diveza. Ne zàn da recita dêc’h na gregach, na latin, na gallec côs ; mes mar deo ret caout calz a sqiant evit comz demeus ar justiç hac evit he renta, na zeus qet ezom eus a guement evit e fratica ha senti diouti ; hoguen, eno eo tout hon affer deomp-ni. Lezomp eta da ober o micher d’an dud a lezen, ha tachomp da rei dezo an nebeuta labour possubl ; mes gouscoude, ne boulsomp qet re bell an dra, ha gouezomp ivez caout recours dezo, pa gommando deomp an necessite pe ar brudanç.
Anavezet a meus ur medicin habil a lavare : Ezetoc’h eo diaraugui ar c’hlenved eguet yac’hât anezàn. Credi a ran evelse, va mignonet qer, penaus e zeo calz ezetoc’h tec’hel dious un affer fachus, eguet d’en em denna diouti ur veach ma zoar antreet. Pa vez izel an dour, ec’h eller ober ur chausser ; mes, mar teporder livad dour, e treino gantàn an douar hac ar pleinch. Cetu aze ar pez a dleer sellet pis a ziarauc ; rac, mar oc’h eus c’hoant el lavarfen dêc’h, ar sqiant vad a so ul luneden hir a ra guelet a bell an droug bac ar vad. En defaut eus an instrumant precius-se, ne valeer nemet evel un anter-dall varzu unan pe varzu un-all. Excuzou paour eo ar re-mâ : na vouien qet… piou en divije lavaret ?… gallout a rêt credi ?… etc. An dud sot o deus alies da ober ar seurt exclamationou-se ; mes an dud fur n’en em exposont qet da se, rac o luneden a avertis anezo en avanç.
Falvezout a ra dêc’h-hu, va mignonet, beva e peoc’h, conservi ho repos, ho cousqet hac ho tanvez ? diou dra so da ober evit se : da guenta, tec’hel ous peb tabut ; d’an eil ; tec’hel ous peb tragas gant ar societe. Ar re-se so an daou boent principal eus va jurisprudanç. Guelomp peseurt principou simpl a ellomp etablissa varnezo.
Ar c’henta ezom eus an den, eo da nonpas
souffr droug ; ar c’henta dever, dre gonseqant,
eo da nonpas ober qenebeut d’ar re-all ; hac
ar c’henta articl eus hou jurisprudanç, a vezo
emâ : Ne ra qet da un all ar pez na garfes qet a
vez grêt dit da-unan.
Desirout a reomp-ni jouissa hep troubl eus hon boneur, eus hon danvez ha demeus hon droajou hon-unan ? respectomp un all en e bersonach, en e zanvez hac en e enor. Rac ar c’hy a grog a vezo croguet ; ar c’haz a laer a vezo bazatêt ; ha da bep aneval mechant a bêvar pe a zaou droad, punition a vezo dleet.
Sonjit ervad penaus ar goal-drêtamanchou hac an injuriou ne roont güir nemet d’an hini a receo anezo. Rêson an hini crénva n’en deo ar guella nemet evit ur moment, rac beza e zeus un dorn crénvoc’h c’hoas eguet an hini crénva : dorn ar Justiç eo. Ar bleiz a ell cass gantàn un danvad ; mes souden ar chasseer a laz ar bleiz. Mar jen droajou hoc’h amezec ac’hanoc’h pe a vir ar guel ous un dra diouzoc’h, an outrajou hac ar brutalite na laqint qet ac’hanoc’h muioc’h en hoc’h eaz, hac un disput na chencho qet an affer en ho profit. Qement a elfet gounit a vez da rei ur vaz evit ho canna. Un explication a ell preveni un division ; mes ar c’homzou fall ne dint james mad ; hac an tolliou na reont qet muioc’h a vad d’an afferaou eguet d’an dud. Neo qet a dolliou baz ec’h accomoder ar scudellou, na gant youadennou ec’h accorder ur violonç ; ret eo ajusti sioulic tamou unan, ha selaou an ton eus eguile. Ret eo da bep-hini laqat un tamic eus e gostez e traou ar vuez, hac e zint guelloc’h. Greomp un dilèz deus an dra-mâ evit caout an dra-hont ; ar voyen eo d’en em glêvet ha da veva en union. Ar frouez pere en em voasq an eil ous eguile, a ampech an ear hac an eol da sqei varnezo, ha na veüront qet mad ; mes ar re ne dint qet stardet etrezo, a deu da veza caer ha meür. En em glevomp evelse, evit ma jouisso peb-hini eus e zroajou, ha na droublomp den en exerciç demeus e re ; rac, ur vech c’hoas, ar goler hac ar vrutalite a so preuvennou a anvi ha nonpas a justiç.
An nerz pehini hepqen e deus rêson, va mignonet, e zeo hini ar virionez. An hini a so güirion, a so puissant ; an hini a fell trompla, a so tromplet ; rac ar feiz vad a vale e compagnunez gant ar güir-vad, hac ar falsentez e deus dre oll ur bosition faus. Ne zeus nemet an den honest ha vertuzus a ell beza franq, rac n’en deus netra da guzat ; mes an hini en deus concevet un dessign fall, pe coumettet un action mechant, na ell qet miret ouc’h ar gaou. Ar c’henta so en ur redouten formidabl ; tachomp d’en em blaci eveltàn ; mes arabat eo d’hon lealdet, evit se tout, hon ampech d’en em laqat var eves a enep dessiniou eguile. Gallout a ellàn en em fiout er c’hy a deu d’am cherissa ; mes tleout a ràn evessât mad ous pao voulous ar c’has. Calz a feiz vad hac un disfianç rêsonapl ; cetu aze, va mignonet, an daou secret da gaout bepret rêson, ha da nonpas beza james tromplet.
Mont a rit da c’houlen diganén perac e comzàn deoc’h a sincerite abalamour d’ar respet humen evit un all : rac ma zeo, herves va avis, ar guevier hac an dromplerez ar viçou ar muia lach hac ar villa, hac er memes amzer unan eus ar brassa outrach eus a behini ec’h eller en em renta coupabl en andret ar re-all. Pardoni a rìn qentoc’h d’ar bleiz a so deut da anlevi dìn e creiz an deiz dirac va baro unan eus va dénved, eguet d’ar maltr a so en en risqlet e cuz evit goada va dubeet epad an nôs.
A hend all, evel m’en em dalc’h oll en hon deveriou hac en hon interest, an dra-mâ hon digaç d’ar respet evit ar perc’henniach.
Gouzout a ràn ervad e tle avichou seblantout
injust guelet certen lud o possedi calz a zanvez
hep en em rêi ar boan da labourat, epad ma
possedomp nebeut aoüalc’h, peguement benac
e labouromp calz. Mes, mar sonjer ervad en
se, e santo peb-hini, goude tout, penaus gant
e labour ec’h ell da viana possedi un draïc
benac, ha pa na vez nemet e vele, e zillad, ha
na vez qet contant da veza chagrinet er
bossession-se. Ar c’hy bian a gred grinçal e zent
ous ar mastin a deu da c’hoessa e damic ascorn.
Al lapoussic bian en em revolt coulz hac ar
c’hudon, pa deu ar goucou d’en em ampari
deus e neiz. Qementse a zisq e zeus en speret
qement en deus buez, un instinq pehini a
inspir an attachamant d’ar pez a apparchant
deomp. Etouez al loened brut, an instinq-se
a ya bete d’an ezom d’en em ampari deus ar
pez a so d’ar re-all ; etouez an dud, pourvezet
a rêson, hac o deus ar santimant eus ar pez
so just hac injust, e zeo accompagnuneqêt eus
a respet evit madou ar re-all. An hini a vanq
d’ar respet-se, en em expos d’ar bunition, d’ar
venjanç ha d’an iffamidiguez. Ha n’en deo qet
güir ne fell qet dêc’h e c’hoantafet ho ty soul,
ho craou, ho parq pe ho stal ? Respectit eta
oc’h-unan maner, douar, pe atelier bras an
den pinvidic ; rac, ma noc’h eus na maner, na douar, nac atelier, e zeus ivez tud ha n’o
deus na ty soul, na craou, na parq. Ar re-mâ
gouscoude o deus c’hoas un draic benac : beza
o deus ar baeamant a c’honezont en eur labourat ;
ar baeamant-se eo o ferc’henniach, pa o
deus er gounezet, hac e zeo ret e baea dezo
gant soign ; rac ar marc’h a deu dious e labour,
a so dleet dezàn e guerc’h, ha ma n’er roer qet
dezàn, e vezo tentet eus a hini e amezec.
Ar pez en deus un den acquisitet, a apparchant d’e vugale, goude e varo, pe d’an heritourien all a chom. An dra-se a so just ; rac ar brouç a vev var ar c’hriziennou en deus poulset ar vezen. N’a c’houlennit qet eta perac e possed emâ madou, hep beza grêt netra evit o c’haout : e dad pe e dad-côs en devoa o gounezet dre e labour, pe dre e servich, hac ec’h apparchantont dezàn legitimamant. E lec’h o c’hontesti dezàn, labourit oc’h-unan evit assuri fortun ho pugale. Ar sonjeson-se eo a dle rei ar brassa courach, ar muia a ardor, a ell evit ar guella excita ar speret hac an injin ; hepti an anter a oberou an dud na vijent qet bet grêt ; hepti, da betra mad dispign calz evit sevel un ty solid, pa na zeus nemet nebeut a vloaveziou da veva ? Da betra mad planta güez, dindan pere na ellot qet diseolia, hac eus a bere na ellot qet guerza an troad ? Mes ober a rear qementse oll, rac tleout a reomp lezel d’hon bugale pe d’ar re a garer, ar frouez eus ar c’huezen hac eus an espern. Couzout a rit-hu unan eus ar pez a zifferant an den deus an anevalet ? Dre na ra an anevalet nemet en em reprodui, elec’h an den en em guntinu. Al lüe, an hebeul hac an azennic bian a so estranjour d’ar re o deus roet dezo ar vuez, qerqent ha ma ellont tremen eus o soign. Va mab a so un all va-unan, ur suit eus ac’hanòn, da behini e lêzàn va hano, va madou, va reputation, va enor, mar ameus bet ar boneur d’o acquisita. Ar pez a lezan dezàn a so qen sacret etre e zaouarn evel ma zoant etre va re. Evelse ivez al lezen e deus qemeret soign d’e brotegi en e jouissanç, e câs m’en em guefe re yaouanq evit o difen e-unan : Rei a ra dezàn, betec e vajorite, un tutor, pehini a rent responsabl eus a dout.
Fonctionou an tutor-se a so delicat ha difficil, hac ec’h angajàn ac’hanoc’h, va mignon lenner, da nonpas o accepti james dre scànvadurez. Mes, mar doc’h forcet da se, pe dre ho position, pe dre hoc’h enor, pe dre ur santimant benac a anaoudeguez vad pe a garantez, e reot mad nonpas conclui, er galite-se, nep seurt act, da nonpas disposi deus nep arc’hant, pe d’ho minor pe dêc’h, da nonpas anfin rei nep sinatur, hep beza qent se, consultet un den sclêrigennet mad var an afferaou-se. Hoc’h interest oc’h-unan a zepant eus a se, coulz hac interest ho pugale oc’h-unan. Ajouti a rìn, en eur dremen, penaus, ar galite a dutor na impos qet hepqen an dever da veilli var interest materiel ar minor, mes c’hoas da evessat var e ziscadurez, var e vividiguez ha var e gundu. Respont a rit eus ar c’henta demeus an deveriou-se dirac al lezen ; respont a rit deus eguile dirac Doue ha dirac ar bed. Qementse oll a so ur garg vras, hac unan deus ar re a meus bet ar muia aoun da velet poeza varnòn ; rac nebeutoc’h incommod eo santout var ar c’hein ur palevars hed a apparchant deomp, eguet delc’hel etre an daouarn ur garafen cristal, scànv hac êzet da derri, eus a behini e respontomp da un all.
Ur vech benac emeus rancontret tud habil
bras da ancouât penaus ar pez a voa bet prestet
dezo a voa danvez un all. Maleurusament evito,
ar greançourien, e general, o deus guelloc’h
memor, hac e teuont alies da gaout sonch ous
hini an dleour er moment an nebeuta a propos.
Ounnes eo unan eus ar zourcennou a gresq ar
rivier dour lous eus ar chican. Falvezout a ra
dec’h-hu gouzout ar voyen da nonpas beza
treinet ganti ? Cetu-én amàn :
Mar deo qestion da ampresti, sonjit ervad en diou dra : da guenta, e vezo ret ranta, hac e zeo an aqed merc’h d’al lealentez, ha mam d’an istim ; d’an eil, penaus un amprest a so ur c’habest endro da benn an dleour, hac eus a behini ur penn a chomm etre daouarn ar c’hreançour ; pe c’hoas, an dleour so ur gibier a behini na vez james collet ar guel eus e fri gant ar c’hreançour.
Mar deo qestion da bresta, bezit sonch en teir dra : ar guenta, e zeo ret c’huessa mad ar gibier, ha staga mad ar c’habest, da lavaret eo, gouzout da biou presta, ha qemer an oll surete convenabl ; an eil, e laqer da vervel ar vezen eus a behini e falvezer tenna re a frouez, da lavaret eo, an arc’hant pehini a brodu muioc’h eguet na dalvez, a so e risq bras da veza collet ; an deirvet, n’en domp mestr nemet d’hon yalc’h, da lavaret eo, e zeo follentez en em angaji evit ar pez na bosseder qet, ha n’en deus den ar pouvoar da exposi ar pez a apparchant d’ar re-all.
Bezit fidel d’ar maximou-se, ha n’ho pezo chican na gant creançourien na gant dleourien. Ententet mad eo gouscoude, na gomzàn amâ nemet eus a afferaou, ha nonpas eus ar prestou a oblijanç pe a charite, e pere e rear, en ezom, ur sacrifiç herves ar voyen, evit ar blijadur da veza util, An dra-mâ so un dra all, hac un dra meurbed agreabl hac enorabl ; mes repeti a rìn c’hoas, memes er c’hâs-mâ, n’en doar mestr nemet var hon yalc’h, ha den n’en deveus ar güir da veza oblijant ha charitabl gant danvez re-all.
Ret eo e respecti, ar madou re all-se, betec er bianna traou. Un tamoezen pe ur batatezen demeus a barq hoc’h amezec, un aval deus e verger, na apparchantont qet muioc’h dêc’h eguet an oll eaust. Neo qet qestion da lavarat : Bah ! petra eo an dra-se ? rac ma lavarfe an oll qement all, an hed a vez dornet, ar patatez hac an avalou a vez dêbret qent ma elfe ar perc’henner beza bet dastumet netra. 'Va hini ha da hini a so diou gomzic bian hac a lavar brassoc’h eguet na zint. En em glêvet a reont en peb tra, hac e formont dre oll muraillou clôs, hep pere na vez surete evit den. Da hini a glôs an ty, ar parq, ar vreg, ar vugale, ar servicherien, ar meubl, an danvez pe ar baourentez eus va amezec ; ha na ellàn douguen na va dorn na va c’hoant var se, rac ne fell qet dìn e tougfe nac e c’hoant nac e zorn var ar pez a ranferm va hini.
Mes cetu amâ ar moment da gomz demeus
ur perc’henniach all, muioc’h sacr eguet an
oll madou materiel-se : an enor a fell dìn da
lavaret.
An enor eo ar gaera eus an oll binvidiguezou ; rac an hini a gonserv an enor, goude beza bet collet e oll draou all, a ell c’hoas en em gonsoli, ha memes repari tout ; ellec’h ar c’holl eus an enor na eller qet da repari, ha ne alfe biqen oll madou an douar dont d’e adprena.
An enor so evel ur roc’h e creiz ar mor ;
Lounqet en un isfond, ne deus mui nep digor.
Attaqi un den en e enor, e zeo eta ober dezàn muioc’h a c’haou eguet attaqi anezàn en e vadou. Evelse, ar medisant hac ar c’halomniatour a so tud muioc’h da redouti eguet ar brigantet armet hac al laeron nôs. Ne zeus a guen redoutabl nemet ar re a zelaou anezo hac a ya en eur repeti o discoursiou ; dre se, ar re-màn ne dint qet nebeutoc’h coupabl, rac ar c’hloc’h na rafe qet a drous, ma na vez qet a ear da gass pell e voubou ; hac ar gurun na vez qet clêvet o stracal, anez an ecleo pehini a ra dezàn en em ruilla ha diruilla ebars er gounabrennou. Mes, n’en em adressàn qet d’an dud miserabl-se, eus a here an En hac ar bed a ra justiç abred pe divezat : falvezout a ra dìn hepqen avertissa va lennerien honest da evita peb amportamant en discussionou, evit nonpas lezel james achapi injuriou pere a elfe attaqi an enor, hac offanci an den er pez en deus a breciussa. Sònjit ervad penaus ur gomz fall a so alies dangerussoc’h eguet ur fêçon fall da agissa. An interest, ar garantez evidomp hon-unan memes, a ell beza reparet ; mes an enor… james. Ur gomz hepqen a so aoüalc’h evit digass da sonch ous mil gomz ancounac’het, ha pa zigor ar gouli, an teod a so ul lancettes ampoesonet.
Credi a ràn, va mignonet, mar talc’hit cont eus ar pez e mon o paouez lavarat dêc’h, e tisqeuzint dêc’h ar voyen da nonpas offanci den en e bersonnach, nac en e fortun, nac en e enor, da laqat en em respecti c’houi oc’h-unan ; anfin, da nonpas en em gomprometti nac en em angaji en nep affer fall gant den. Hac evit se, evel a velit, ne zeus james ezom da sacrifia ho troajou hoc’h-unan, memes pa zint legitim. Mes ret eo gouscoude sonjal er princip : qement so permetet, neo qet bepret honest. Evelse, dre exempl, al lezen, pehini na ell qet rigoriusaraant gouzout en avanç qement a ell erruout, e deus dleet posi certen termen da dalvoudeguez certen angajamanchou, evit diarben an difficulteou a elfe dont deus o badelez hep difin. Mes, ne zeus qet a dermen evit ar gonscianç : evit m’en em gredo qittes an den honest, neo qet aoüalc’h ne alfet mui goulen netra outàn ; ret eo en devez accomplisset e angajamanchou, Er c’hâs-se nac e meur a hini all, interrogit eta ho conscianç, ha na invoqit enep dezàn benefiç al lezen, nemet e qement ha ma zeo a accord gant al lealdet.
Guelomp bremâ ar pez a sell ous ar rapport oc’h eus gant an dud all, ha tremenomp d’al loden all eus va jurisprudanç.
Pa en em associit gant unan benac evit ur
c’hommerç, pe un antreprenanç, e rit un
arranjamant evit m’en devezo peb-hini e lod
er profit, ha ma suporto peb-hini ivez e loden
deus ar c’hargou hac ar c’hollou. Er memes
tra eo er societe ; hac evit jouissa deus an
avantajou a assur da beb-hini, eo ret ivez da
beb-hini en em soumetti d’ar sacrifiçou a c’houlen.
An avantajou-se so principalamant da voarantissa
an den ha droajou an oll ha re peb-hini,
a enep attacou ar re grén ha mechant ; evit se
e zeo ret e vez ur gouarnamant, un administration, tribunaliou, un arme ; hac e zeo just,
qement evel ma zeo disespanç, e contribufe
peb-hini evit e lod d’ar gargou commun-se :
an dra-se eo ar sacrifiçou.
An act eus an association vras-se, e zeo an dastum eus an oll lezennou, e pelec’h an oll gonditionou a so expliqet. Hac evit na ello den lavaret e zeo bet imposet ar gonditionou-se dezàn dre gapriç hac hep e gonsantamant, al lezennou n’e dint grêt nemet dre anaoudeguez an deputeet, pere so bet choaset gant an nation evit e represanti ha difen e droajou. Da viana, evelse emedi en hor bro, ha n’en deo qet un avantach a nebeut importanç beva en ur vro e pehini e jouis ar bobl eus ur seurt privilach. Ret eo eta en em disqeus dign, en eur oboissa gant acqed d’al lezen, da lavaret eo, ous en em absteni eus a guement a zifen, hac ous en em soumeti da guement a gommand.
Ar pez a zifen al lezen, eo ar pez a ell noazout d’an oll. Mar bec’h eta tentet da implija an nerz pe ar finesse, evit servicha hoc’h interest divar goust un all, pe an oll, laqit eves mad na deufec’h oc’h-unan da veza tromplet ; rac ar justiç a vezo habiloc’h eguedoc’h ; eul lagad e deus hac a vel dre adreus peb tra, hac a dost hac a bell, hac ur vrec’h pehini en em hasten herves e bolontez.
Ar pez a gommand al lezen, eo ar pez so necesser da vad an oll, da interest ar gommunaute. Evelse eo ret caout impodou, evit pourvei da frêjou ar gouarnamant, an administration, ar justiç, an dud a ilis, an dud a vrezel, da antretien an hentchou, ar rivierou, ar pontchou, an hospitaliou, ar scoliou public, ar prisoniou ; hac an etablissamanchou all public. Peb-hini a dle paea evit an dra-se herves e voyen hac herves ezomou ar gouarnamant, pere so examinet bep bloas gant deputeet an departamanchou. An dra-se a so just ha sacr ; na ve qet rêsonaploc’h en em refusi d’en acquitta eguet da baea peb-hini e lod en un association particulier. Gouzout a ràn ervad e zeo avichou an impodou gouall bonner ; mes petra da ober var se, pa zeo anavezet an dra-se necesser ? Ar rêson eo ouspen evit ma vezo partaget mad ar bec’h, rac seulvui e zeo carguet ar c’har, seulvui oc’h eus c’hoant e chasfe ar c’hezec, hac ar fouet a avertis an hini a falvesse dezàn lezel ar re-all da ober tout.
Na vurmuromp qet eta a enep ar gargou public, ha dreist oll, na esperomp qet en em exanti dre nep digare na guevier. Un ompinion faus eo sonjal neus qet a zroug o trompla an tenzor public hac ar berceptourien. N’en em lezit qet qemer gant ar seurt rêsoniou-se ; rac istre ma zeo se miret madou ar re-all, qencoulz evel ma vez nonpas paea un dle all, e zeo ivez ur voyen da baea muioc’h eguet na vije grêt. An amand a so aze evit ma paeo ar frauder a vezo disoloet dleyou e gamaradet, hac ar guennec en deveus gounezet ar gaou, a deu da goustout pêvar real.
Miromp c’hoas da gredi e zomp savantoc’h hac habiloc’h eguet ar re o deveus studiet al lezennou. Neo qet ar boan, a lavarot, da laqat anregistra an act-màn, na da gass evit se hon arc’hant da vureau an timbr. Cetu aze un tad a famill maro ; ni voar aoüalc’h petra en deus ; da betra mont da ober frejou un invantor ? Ar rêsoniou-se a seblant dêc’h just hirio ; mes petra a leverot-hu, ma teuer, un devez da zont, da gontesti ouzoc’h an dat eus hoc’h act, pe da c’houlen diganêc’h cont eus un dra benac na apparchante qet d’an hini maro ? Pelec’h e cavot-hu preuvennou ha tiltrou evit hoc’h abrita diouc’h ar reclamationou injust-se ? Cetu aze traou e pere n’ho pije qet sonjet, hac e pere en deus al lezen sonjet mad, en eur ordren an oll brecautionou fur-se.
Hac a propos da se, va mignonet, tleout a ràn lavarat dêc’h c’hoas un dra, pehini en deus an experianç disqet dìn : beza zeus imprudanç er memes amzer evel manq a feiz vad, o tisclêria ebars en actou ar pez neo qet ar virionez. Na erru nemet re alies, ha se evit miret da baea nebeut a frejou, er verzou, el lizerou-ferm, pe gontrajou all, e tissimuler ur pris, hac e zeus recours da vil finessaou. Mes, allas ! ar seurt actou digomplet ha gaouyat, a so ur sourcen a brocesou ; rac al lezen na brotech hardiamant nemet ar virionez hac al lealdet ; qement a hanver lizerou-control, prester-hano, den-colo, comper, ha traou all pere o deus evit objet da renta dieffet ar pez e deveus ordrenet, a so en e c’hever hep credit. Dioüallomp da gaout recours d’ar seurt digareou fall-se, ha paeomp ar pez a dleer da baea, qentoc’h eguet lavarat guevier ; rac ne zeus james a brofit o tisclêria ur falsentez nac o sina ur gaou.
Demeus an oll gargou public, ar goassa,
hep douet, e zeo an hini a c’halv bep bloaz
dindan an drapoyou un darn deus hor bugale.
Conveni a ràn e zeo poanius ar sacrifiç-se ; ha
ma ellit disqeus dìn ur voyen all da gaout un
arme vras evit laqat respecti frontierou Franç,
evit difen ho famillou hac ho tanvez a enep
attaq an estranjourien, pe ma ellit prouvi dìn
e zeo an arme buissant-se inutil, e lavarìn
dêc’h oc’h eus rêson da vurmuri. Mes ne
zeus ezom nemet nebeut aoüalc’h a speret evit
compren eo se disispanç ; ha qement a eller
da zezirout eo ma vezo ar garg-se partajet
ingalamant, ha ma poezo hep differanç var an
oll famillou. Hoguen, evit se, ne gred qet dìn e
ve nep moyen lealoc’h eguet tenna d’ar sort, hac
e zeo justamant an hini en deus choaset al lezen.
Ma e deveus etablisset un distinction benac,
ur privilach benac, e zeo e faveur ar re infirm,
en faveur mab an intanvez, pehini a vezur e
vam, en faveur an den yaouanq en deus dija ur
breur dindan an drapo o pea dle e famill.
Qementse oll so just ; ha guelit c’hoas furnez
al lezen : en eur anlevi un den d’ar vicher en
devije choaset e tigor dezan en dedommajamant moyenou all ; e bourvezi a ra deus un
tiltr enorabl ; offr a ra dezàn ar bossubldet d’en
em avanç er vicher nobl a soudard, ha ne zeus
nep soudard pehini, gant courach ha cundu
vad, na ell esperi un devez benac da gaout
epauletennou aour pe arc’hant e fonç e zac’h.
Pell dious murmuri, va mignonet, en em soumettomp eta d’al lezen ; binnigomp ha caromp anezi, rac beza eo hon patroniach hac hor brotectoures. Hac evit disqeus dezi hon respet hac hon attachamant, respectomp ivez qement a so carguet en he hano deus un autorite pe deus un nerz benac. Clêvet emeus alies crial crén a enep an dud en carg, commisserien, hucherien, commissien, archerien, ha re-all, hac emeus lavaret diouzòn va-unan neuze : an neb o deus qement a gassoni evit ar servicherien, ne maint qet a dra gant ar mestr, pe o deveus da viana c’hoant d’en eur vrouilla gantàn. An dud a garg-se hac o ajantet so en effet servicherien al lezen, ha ni so ivez hon-unan ; tleout a reomp, en ezom, laqat e respecti ; rac an tenzor commun eo a so confiet da c’hard an oll. Ma velfec’h un den o tic’hradi ur monumant public, na yefet-hu qet da lavarat dezàn : Ar monumant-se so deomp ; perac e tic’hrades-te anezàn ? Al lezen eo ar preciussa eus an oll monumanchou ; tleout a rit ivez ampech ober gaou dezàn.
Ha petra a lavarìn-me eus ar circonstançou grevus e pere e c’halv ac’hanoc’h-hu da renta, en ur fêçon, ar justiç ? Ne zeus den exant da veza galvet da dest dirac un tribunal ; un nombr bras a Vretonet o deus ar gonditionou necesser evit beza jureded. Eur garg meurbet dilicat eo ounnes, a behini na ellont qet en em exanti ; mes ret eo anavezout ervad an obligationou a c’houlen.
Evel test, e zeo ret hepqen disclêria ar pez a ouzoc’h var an affer a occup ar justiç. Tleout a rit lavarat ar virionez en antier, ha netra nemet ar virionez : presta rit ho sermant dirac Doue ha dirac an dud. Ma teufe dêc’h, dre un testeni faus, laqat acquitta un den coupabl, e vec’h responsabl dirac an oll deus an oll grimou a elfe coumeti goude-se. Ma tiguesfe d’ho fals-testeni laqat condaoni un den inoçant, e vec’h scòet dre ar memes poan eveltàn. Arabat eo d’ar responsabilite-se dont doc’h arrêti ; rac an hini en deus e gonscianç nêt hac e intantion pur, na dle qet reculi dirac nep dever ; hac a lec’h all, ma vec’h accuset injustamant, ne garfec’h qet e vanqfe d’an appel an test a dle ho justifia. Anfin, ma noc’h eus qet aoüalc’h a galon evit ma suffiso dêc’h ar motif-se, evit ma teufe an dever da ober dêc’h en em renta, sonjit emedi an amand ase a enep an test absant.
Evel jured, ar fonction a so huelloc’h. Selaou a rit an accusation gant un attantion ar vrassa, an testou, an difin, en ur gomz, ar pez a hanver an debat, ha neuze e respontit d’ar guestionou a zo poset gant presidant al lez ; cetu aze qement a c’houlenner diganêc’h, cetu aze tout hoc’h affer. P’o c’heus selaouet mad, ha respontet ia, pe nan, gant ur gonviction certen, n’oc’h eus qet d’en em inqieti deus a gonsecanç ho tisclaration ; neus forç petra e vent, n’en doc’h responsabl eus a netra all nemet eus hoc’h attantion ha deus ho feiz vad, hac ec’h ellit cousqet tranqil. Gra ar pez a dleez, erruo ar pez a ello : repetit ar maxim-se deus ar just diouzoc’h oc’h-unan, ha n’ho pezet nep morc’het. Na rit qet, dreist oll, evel ar re bas a speret, a meus rancontret ur vech benac o vont d’ar juri, digoncertet oll, ha resolvet mad da nonpas respont nemet d’ar pez a elfe acquitta an oll dud accuset. Cetu aze ur justiç caer elleal ! Trêti an den coupabl evel an den innoçant, ha ne deo qet se outragi emàn ? ne deo qet se trahissa ar societe ha comprometti e surete, oc’h agissa er guis-se ? Ha ne deo qet anfin ul lachete hac un dislealentez ? Comprenit guelloc’h, va mignonet, an dignite eus ho fonction a jured ; ha sònjit penaus ar privilach da veza barnet gant tud ingal dêc’h a so caer aoüalc’h, precius aoüalc’h, evit ma en em efforçot d’e veritout ha d’e gonservi, ous en exerci gant fermder, gant courach, ha gant oaz. Ar c’havalier a so difennet e benn gant ur c’hasq mad, a vez sot aoüalc’h d’en teuler pell dioutàn, abalamour ma caffe anezàn re bounner.
Cetu aze petra eo, va lenner qer ; cetu aze va
jurisprudanç, Ne deo nac hir na savant, mes evit guelet enni d’ho cundui, ne zeus qet ezom
e vez sclêrigennet bras an hent ; ur c’houlaouennic
a so aoüalc’h evit se, dreist oll, mar deo
hini ar speret vad. Evidòn me a ansav dêc’h
penaus, en eur bratica ar pez e teuàn da
lavaret, e meus tec’het epad va buez, evit va
c’homt va-unan, hac e meus grêt alies evita
da re all, ar rêsonniou hac an tabudou a eljemp
beza bet gant meur a zen pe gant ar
societe. Esperi a ràn ec’h ello beza er c’hement
all evidoc’h, hac en em rejouissìn, rac beza
e vezo espern dêc’h calz a boanniou, calz a
sourciou, ha memes marteze ho revin. Ur proces
a so ur c’hloc’h a dint en ho tiouscouarn
nos-deiz, ha n’ho lez na da glêvet na da gousqet.
Ur riboul eo placet ebars en hon tenzor,
hac a chass bete ma en devezo e scarzet. Ra
ellìn eta contribui d’ho preservi diouc’h un hevelep goualen !
Goude se, da respont eus a
guementse, na gredàn qet en ober, rac beza
e zeus tud na ententont qet rêson, ha na elfent
qet beva hep disput. Hoguen, ma errufe
ho pez affer dious ar re-mâ, ar preservatif a
elfe beza hep effet, ha na vez mui da ober nemet
da applica ar remed, da lavaret eo, d’en
em difen. Neuze e teufe va jurisprudanç da
êchui, hac e vez ret, hep hesita, caout recours
da hini un den a lezen. N’int qet oll qen diaoulou
evel ma zint du ; hac eus a lec’h all, e peb
seurt tra, peb-hini e vicher : mar doun
qemener, ec’h ellìn ober va bragou, mes nonpas
va boutou ; ma ven charon, ec’h arranchfen rojou va c’har, mes nonpas rojou va montr.
Grit eta guella ma ellot, eus ar pez a zere ouzoc’h,
ha na vanqit qet da guemer cusuill var
ar pez na ellit qet da c’houzout.
Simon a Vontroulez.