En amzer ma c’hanaz zant Ervoan, a oa Ian I, lezhanvet ar Roux, duk Breiz-Izel, ha Zant Louis a oa roue Franz. Ar zant-man vel ma lavar an histoar, a iez diou wej d’ober brezel d’ar Morianet, vit tennan an douar zantel deuz a-dre ho daouarn ; kals a Vretoned, tudjentil ha tud-all, a iez ive d’he heul. An duk a vreiz he-unan, Per a Dreuz, tad Ian I, a iez d’ar brezel-ze, hag an eil gwej n’eur dont d’ar ger a varvaz war vor gant eun dapaden a nevoa bet er brezel.
D’an amzer-ze a vije aliez brezel er vro-man, meur a wej a vije devet ha diskaret an ilizo, laeret ar c’houencho. Na oa ket kals a diskamant mesk an dud, barz ar c’houencho eo a oa an dud disket, hag enon a helle an dud iaouank mont d’ar skol. Na oa ket, gwir eo, kement a skolio vel ma zo breman, med kouskoude a oa kals a gouencho barz ar vro-man, dreist-oll er c’herio ; bean oa kouencho en Gwengamp, en Bear, en Lannuon, en Landreger, en abati Pempoul, ha kals a lec’hio all. Ar venec’h a oa personet en meur a barouz, rag neubet a veleien all a oa, hag aliez ar veleien iaouank a chome da berson en ho farouz.
An dud pinvik kouls hag ar re baour a laboure ho douaro pe na renkeint ket bean er brezel. Pa welomp nag a goz kastel, nag a vaner bian a zo chomet c’hoaz en bro Treger, ec’h eo ezet kompren penoz an oll a oa labourerien ; d’ar c’houls-ze en em zikoure an amezeien gant ho labourio vel ma reont hirie, ha fest ar goadegenno a vije gret neuze vel breman entre gerent hag amezeien. Ar re oa nobl a laboure vel ar re-all, na renkeint ket paean truajo, med d’ar brezel a renkeint mont pa vijeint gelvet, elec’h an dud dister na renkeint ket mont. Pep hini n’evoa he dam douar da labourat, ha Zant Ervoan he-unan, goude maro he dud a rae labourat he douar ; hag eur bla benag a oa ar gernez er vro hag a roaz he barkat fao d’ar bevien. Eur wej-all a nevoa c’hoant da werzan he aneval kezek d’he vreur kaer, vit kad arc’hant da rein d’ar bevien, med he-man na c’houle ket prenan al loen abalamour na nevoa ket laket ar zant he here, med Dom Ervoan a dalc’haz kement warnean ken a brenaz he loen. Lenn a reomp c’hoaz en he vue penoz he dad a gase anean awejo da hargas an evned diwar an ed neve hadet ; ze diskoe penoz tud Zant Ervoan a oa labourerien. Kouskoude an dud nobl na vijeint ket dalc’hmad endro d’ho douaro, ar re nevoa eun tam aez a nevoa eun ti en kear, hag a ie di da dremen ar gouan hag ar c’hoaraiz, vit klevet zarmonio ar c’hoaraiz en kear.
Ar re na devoa ket a douar d’he ho-unan, a vije roet d’he da labourat ; ar fonz a-vije d’an Otro hag ar bar d’ar merer, ha he-man nije neuze eun dra benag da rein d’he Otro diouz pez a vije er gomanen, eul loden a nije an Otro barz an ed, ar freuz hag al loened ; ar merer a nije c’hoaz eun neubet devezio dornan da rei d’he Otro vit he zikour d’ober he est, hag en tuont da ze, an hencho vije d’ean da dressan. Pa vije eur proses, pe eul laeronsi, pe eun torfed benag a vijer barnet gant barnerien an Otro ; ha na oa ket tener ar barnerien d’ar c’houls-ze ; daou laer a nevoa klasket laerez eun intanvez deuz a Dour a oe barnet da vean krouget. Garv a oat vit an dud fall-ze, hag er stum-ze an dud leal a vije lest en peuc’h, ha den na n’em glemme deuz-ze.
D’an amzer-ze ar Vretoned a blije d’he ar pelerinajo, mont a rae darn anhe en pelerinaj beteg Zant Jakez Spagn, beteg Rom, Jeruzalem hag an douar zantel ; med ar re blije d’he ar muan a oa pelerinajo ho bro. An de vije pardon eur zant benag, en em dastume tud ar memez terrouer da vont asamblez, n’eur ganan guerz ar zant. An noz a vije tremened tal an tantad, hag an oll a ie d’ar prosision a vije gret endro da iliz pe da chapel ar zant. N’ankoaeint ket mont da laret ho fater dirag relego ha statu ar zant ; darn a rae zoken an dro d’ar chapel war ho daoulin, darn-all a lake eur gouriz koar d’ober diou pe der gwej an dro d’ar chapel, pep hini rae he belerinaj vel ma nije laret ober. Fantan ar zant a oa ive en kichen ar chapel, hag an oll belerined a nije c’hoant d’evan dour diouthi. Ar bevien a vije neuze vel breman o c’houlen an aluzen barz ar pardonio-ze. Deuz ar beure vije klevet an oferen, oferen ar belerined, ha neuze pep hini glaske he gamarado, ha d’ar ger, n’eur ganan gwerzio adare.
Neubet a foario hag a varc’hajo a oa d’an amzer-ze, gret a vijeint war eun dachen pe eun dossen benag vel Zant Jakez Goëlo, Menebre, Montroulez, Marc’hallac’h Lanrodek. Ar pelerinajo eo a denne ar marc’hajo ze ; agant-se, foar Dreger, brudet dre oll gwejal, a oa stignet a-gever d’an deio ma deue ar paroujo diwardro d’ober ho felerinaj da iliz Zant Tual : enon vije prenet kals a lien, ha lien mad, ha danve all bep sort ha na vijeint kad neblec’h er vro nemet en foar Dreger.
Bean oa eur c’hlenvet d’an amzer-ze hag eo ral gwelet anean breman er vro man, al laournez. Ar c’hlenvet-se oa deut d’ar vro gant ar re oa bet oc’h ober brezel d’ar Morianet en douar zantel, er vro dom-ze a oa kals a dud laour, ha tud ar vro-man, hinienno anhe, a nevoa tapet ar c’hlenvet-se enon, ha klenvejo all c’hoaz. Eur wej a oaint arri er ger ho zud a dapaz diouthe, ha ben eur pennad goude a oa kement a dud laour er vro, ken a oe renket zevel hospitalio da lakat anhe. Barz er Roc’h a oa eun hospital evelse. Ar c’hlenvet-se n’eller ket gwellaet anean ; ha dre ma oa ezet hen tapout, ar re vije skoet ganthan a renke mont da vevan pell diouz an dud all. En iliz a oa eur plas evithe, hag er vered memez tra. Awejo zoken n’elleint ket klevet an oferen diabarz an iliz, gret a vije d’he chom ermez, rag den na c’houle tapout ar c’hlenvet, na zantout ar c’hoez fall a vije ganthe, hag a vije zavet evithe eun tamik lojen en diavez an iliz vit lakat anhe en dishlao, hag ahane gleveint an oferen dre eun toul pe eur prenest benag ; al lojen-ze a hanvet Toul al laour ; bean zo unan c’hoaz en Zant-Loranz hag en Plouneve-Moedek.
Ter barouz a oa d’ar c’houls-ze en ker Landreger : 1° ar Vinihy, parouz kentan an eskopti, parouz an Eskob, iliz ar Vinihy a oa neuze lec’h a man breman ar c’hohu en Landreger ; 2° zant Bastien pe parouz an od ; 3° parouz Zant-Visant an hospital.
Maner Kervarzin a zo barz parouz ar Vinihy, eur c’hart leo diouz Landreger. An ti-ze lec’h ma oa ganet zant Ervoan a oa n’he zav beteg ar bla 1830, ar bla-se oe diskaret, ha zavet en he blas eun ti a hiz neve. An Otro Kelen, arc’heskob Paris, neuze perc’hen Kervarzin, a reaz laket ust d’an or eun dolen marbr gwen hag a oa skrivet warnhi penoz eo enon a oa ganet ha marvet Zant Ervoan. Na van ken deuz an treo koz nemet ar punz hag ar c’houldri. Bean zo c’hoaz eur gwele koz en Kervarzin hag a lerer zo bet da Zant Ervoan, med bet eo raparet aliez aboe. Kervarzin zo n’eur plas ar bravan, ahane weler ar paroujo zo en tu all d’ar vreh-mor a ia d’ar Roc’h, gwelet a ve Tredarzek, Pouldouran, Planiel, Hengoat, Trogeri, Peurit-ar-Roc’h, ker ar Roc’h, ha beteg koajo pin Goëlo. Eur vrao a dol lagad a ve ahane d’an neve amzer, pa ve glaz ar parko hag ar gwe babi n’ho bleün. Traouoc’h vit Kervarzin, a-dal da Gerskarbot a zo eur vag da dremen an dud en tu-all d’ar vreh-mor, ha gwejal Zant Ervoan a neuz tremenet aliez ar vag-ze pe da vont d’ar Genkiz da welet he dud koz, pe diweatoc’h da vont da brezek er paroujo wardro.
Blaio vije d’an amzer-ze, e vije kernez er vro, ha neuze vije gwelet eleiz a bevien dre an hencho o klask tamo boed, na deue ket vel breman kement ed deuz ar broio all, hag an avalo douar na oaint ket c’hoaz anveet er vro-man. Al levr man a laro d’ac’h pegen mad eo bet Zant Ervoan vit ar bevien-ze ; aman welfet ar vad a neuz gret enpad he vue ha goude he varo, he vue a binijen ; ha goude bean lennet he vue a gresko ho fianz hag ho karante en kenver ar zant, hag a deui c’hoant d’ac’h da vean hanval onthan.