Buez ann Duk a Vourdel Herri V/1872/Gwall lamm ann Duk a Vourdel.

Eus Wikimammenn
◄   Ann Duk a Vourdel e Rom. Gwall lamm ann Duk a Vourdel. Ann Duk a Vourdel e Loundrez.   ►


XIII.


GWALL LAMM ANN DUK A VOURDEL.


Tud ha na ouzont ober netra nemet dre c’heier ha dre fallagriez, ho deuz bet embannet ha roet da gredi dre ma ho deuz gallet, penaoz ar Vourboned na zeujont e Frans, pa gouezaz Bonapart, nemet e kreiz armeou ar broiou all ; hag e oa ret d’ar vro ho c’hemer droug ha mad gant-hi, pe beza flastret. Ar gaou-ze a zo anaveet ha dislavaret gant kement den a oa e Frans enn amzer ze ; ann holl a oar e c’houlennaz ar vro hec’h-unan ar Vourboned evel he gwir Brinsed ; ann holl ho deuz sonj pegement a Joa, a beoc’h hag a eurvad a zigasaz d’e-omp ho distro enn hon touez. Mad, hirio enn deiz, ar memes rumm dud a zalc’h c’hoaz da lavaret penaoz Herri V, pe ann Duk a Vourdel a zo sonj da zont abred pe zivezat da c’houlenn he gurunen, e penn armeou ar broiou all digaset gant-han var he vro. Herri n’en deuz ehanet morse d’en em zevel enep eur gaou ker braz ha ker malisiuz, hag er bloaz 1840, e kavaz ann tu da ziskouez d’ar bed holl peger pell ema euz he spered eur zonj ken argarzuz. D’ar bemzek a viz gouere 1840, ar Rusia, ann Aotrich, ar Prus ha Bro-Zaoz en em glevaz da aoza etre-z-ho aferiou ar Zao-heol, hep lavarout netra da Frans, ha zoken drouk ha mad gant Frans. Dare e oa bet da gement-se lakaat brezel da zevel etre ar broiou-ze ha rouantelez Frans. Mad, ann Duk a Vourdel pehini a ioa var vare da gemer a nevez he droiou bale ha da vont d’ar Prus ha da Vro-Zaoz, a ziskleriaz grons n’ez aje ket d’ar broiou-ze na da hini all e bed, epad ma vije hano a vrezel etre-z-ho hag he vro. D’ar mare-ze eun dichentil enoruz, ann Duk a Glermont-Tonnerr o veza lavaret d’ar Prins, o kimiada out-han : « Hep dale marteze ho kwelimp e Frans, » Herri a respountaz : « Ia mar bezann galvet gand va bro, er c’hiz all, bikenn. » D’ar mare-ze c’hoaz en em gavaz ar Prins gand eun ofisour iaouank euz a Frans, pehini en devoa en em engwestlet da zervicha e armeou ann Aotrich, hag Herri a lavaraz d’ezhan : « Kredi mad a rann, Aotrou, e tilesot ho karg, mar sav brezel etre Frans hag ann Aotrich. »

Pa c’houlennaz ar c’houarnamant tri c’hant milioun digant ar vro, evit sevel mogeriou ha kreou brezel en dro da Baris, ann Aotrou Persil e kambr ar Bared, hag ann Aotrou Thiers e kambr ar Gannaded, a gredaz lavarout ec’h halje a-walc’h ann Duk a Vourdel digas var he vro armeou ar rouanteleziou all, hag e oa mad lakaat Paris e stad da herzel out-ho. Mignouned Herri e barz ann diou gampr en em zavaz holl, ha drouk enn-ho, da deurel pell diout-han eun tamall ken diwir, hag ann Aotrou de Breze a lavaraz dre ziou wech ar c’homzou nerzuz-ma : « Nann bikenn ne deuio Herri a Frans enn doare-ze daved-omp ; me respount anezhan kaloun evit kaloun, korf evit korf. » Dre ziou wech e lavaraz ar c’homzou-ze dre ’n abek d’ann trouz a rea he enebourien evit mirout na vije klevet. Hogen klevet a oe he gomzou dre vro Frans penn da benn ; hag ar roealisted a zavaz holl da lavarout ar memes tra. Eur skrid a rejont neuze evit diskleria d’ar vro pere oa ho menosiou e feat gouarnamant, e ken kaz ma teuje Herri en dro, ha den skiantet ebed e Frans na gavo da lavarout var ann traou ho deuz sinet.

Eat e oa trouz a brezel ebiou ; Bro-Frans e devoa en em glevet gand ar rouantelesiou all, hag ann Duk a Vourdel en em aoze da ober he valeadennou e rouantelez Prus hag e Bro-Zaoz, pa c’hoarvezaz gant-han eur gwall daol pehini en dalc’haz er gear epad daou vloaz.


————


D’an eiz var-n-ugent a viz gouere 1841, ar Prins a ie var varc’h euz a Girchberg da Skrem, gand ann Aotrou de Lok-Maria, hag ann Aotrou de Foresta. He varc’h a ioa eul loen iaouank leun a vuez hag a dan. Eur pennad mad euz ar c’hastel, enn eun hent doun ha striz, e tigouezjont gand eur c’harr goloet gand eul liser wenn. Ar marc’h a gemer aoun, a zraskl dindan he varc’hegour, hag a lavar ne iei ket pelloc’h. Unan euz ann dudchentil a oa da heul ar Prins a fell d’ezhan tremen a raok, da rei hardisted d’ar marc’h ; mes Herri a ra zin d’ezhan da choum, rak fellout a ra d’ezhan pennekaat he loen, hag e ro d’ezhan ar c’hentrou enn he gostou. Ar marc’h kounnaret, a zav ploum var he dreid a-dré, hag a gouez var chouk he gil, he varc’hegour dindanna. Eul lamm evel-se a zo peurvuia marvel. Ar Prins, hep beza kuiteet na dipr na stleukou, en em gave enn he c’hwen, hag ar marc’h a zouge euz he holl bouez var eur vorzad d’ezhan. Gand eun dourn a choume d’ezhan dispak, ar Prins a skoaz var ar marc’h da ober d’ezhan sevel, hag hema, enn eur ober eun taolad bec’h, pehini a reaz eur boan skrijuz d’ar Prins en em gavaz adarre var he dreid. Neuze Herri a lavaraz : « N’hellan mui en em zerc’hel, ret eo klask eur c’harr, santout a rann em euz eur vorzad torret. » O welout ann Aotrou de Foresta, evel ann dudchentil all, gwenn-kann gand ar strafill hag ann nec’h, e lavaraz d’ezhan : « N’eut ket gand al liou-ze da Girchberg, spounta a rafac’h va moereb ha va c’hoar. »

Ar c’har a zigouezaz hag ar Prins a oe douget ebarz. Pedeir heur a lekejont da zont d’ar c’hastel, o veza ma oant eat dija pell, ha ma oa diez braz ann henchou. Gloasiou ar Prins a oa braz, mes ato gouzanvet gand eur galoun brasoc’h c’hoaz. E hanter ann hent ec’h arruaz gand ann c’harr medesin mad ann ti, ann Aotrou Bougon, pehini a zirede trist ha nec’het, evel da nozvez ann 13 a viz c’houevrer. Anaout a reaz e oa torret ar vorzad peuz dost da gorn al lez, hag ez ejont gand ann hent. C’houec’h den divar ar meaz a skoazelle ar c’harr evit bihanaat ar strons ; hag e kreiz ar ward-ze e tigouezaz Herri a Frans e kastel Kirchberg. Na hellann na skriva na lavarout ar stad truezuz e pehini edo ann Dukez a Angoulem. Ann Duk a Angoulem a oa tost da vad ken rouestlet ha ken glac’haret hag hi. Ann Demezell Loeiza, na guitee mui he breur ; choum a ree enn he gichen dilavar, dislivet, efreizet. Evit Herri, lavarout a rea d’he dud, n’ho devoa ket leac’h d’en em enkrezi kement-ze, ne oa riskl ebed d’ezhan da vervel. Ha daoust peger braz a oa he boan, e choumaz ato dizaouzan ha laouen. Eun dra hep ken a rea poan [[Reizh|sperep|spered}} d’ezhan ; ha gallout a raje c’hoaz mont var varc’h ? Pa en devoe ann Aotrou Bougon lavaret d’ezhan ec’h halje mont, e teuaz seder ha dizoan tre.


————


Pevar devez ne oa kent, e oa eat ann Dukez a Verri kuit euz a Girschberg. Edo c’hoaz e Vienn. Eur c’hannad a zigasaz d’ezhi ar c’helou trist d’ann nao var-n-ugent e tro kuz heol. Petra bennak ma en devoa Herri gourc’hemennet d’ar c’hannad trei ha poeza he gomzou, enn hevelep fesoun na vije ket strafillet he vamm, ann Dukez a ziblaz raktal hag a reaz hent epad ann noz. Ann Dukez a Verri a ioa glac’haret, mes ne doa aoun ebed ; abaoue ann deiz ma c’hanaz he mab, e krede ato en devoa Doue eunn dra vraz bennak da ober gant-han, ar zonj-ze a oa deut evel eur greden a feiz evit-hi. Pa erruaz e Kirschberg mintin mad, e kavaz ann Duk a Angoulem e kichen he mab ; falvezet a oe d’ezhan tremen he-unan ann nozvez genta gand he niz. Kerkent ha ma’z eaz ann Dukez er gampr, Herri en em hastaz da lavarout d’ezhi n’en doa nemet eun draik bennak torret enn he c’har, hag ez aje hep dale he-unan da gas d’ezhi euz he gelou beteg Brunze. Hogen pa oa eat ann Dukez er meaz, ar prins a lavaraz d’he vevel a gampr : « Dalc’hit ann nor serret, c’hoant am euz da veza va-unan eur poulzad, kalz poan am euz. » Eun dra gaer ha daelouuz a oa gwelout enn dro d’ar gwele-ze a boan, merc’h Loeiz XVI, Mari Karolin ar Vandea, ha merc’h ann Duk a Verri. Ar voereb ho pije kemeret evit ar Vamm dener ha melkoniet ; ar vamm ho pije kemeret evit skeuden ann nerz hag ann esperanz gristen, hag ar c’hoar evel eun Eal a frealzidigez. Teir c’harantez enn dro d’ann hini klanv, dishenvel ann eil ouz eben, ha ker kre ann eil hag eben. Ho fedennou dous hag herruz a zave kevret etrezeg ann env, hag a zigase d’ar c’hlanvour pasianted ha iec’hed.

Ar iec’hed a zeuaz, mes pell amzer a oe ret he gortoz. Eur vorzad torret el leac’hiou-ze a zo diez braz da eeuna. Koulskoude a vedesined ho devoa kemeret var-n-ezho d’he digas da vad enn hevelep fesoun na vije choumet merk ebed euz ann torr, na pa gerzje ar prins na pa joumje enn he zao.

Pa oe digouezet ann Duk e Kirchberg ha lekeat var he wele, ann aotrou Bougon a welaz e oa deuet he c’har dorret tri meudad berroc’h eget eben. Ar c’houenv hag ann nervennou krizet gand ann drouk ho devoa great kement-se. Ann aotrou Bougon en em hastaz eta da lemel ar c’houenv hag ann danijen dre fors gwaderezed, ha dre balastrou bleud lin dalc’het epad ann noz var al leachiou brounduet. Pa oe digouenvet ar c’har, e vanke d’ezhi c’hoaz eur meudad evit beza keit hag eben. Da zikour ann aotrou Bougon e oe galvet ann aotrou Wattman, medesin kenta ann Impalaer a Aotrich. Ann aotrou Wattman pa oe deuet, a gavaz mad ar pez en devon great ann aotrou Bougon, hogen gand aoun na vije choumet berroc’h ar c’har dorret eget eben, e rejont eun ijin-tra evit he derc’hel var stegn, ken na vije deuet ann askorn da vad. Ret a oe eta d’ar prins choum gourvezet var he wele n’ouzonn ket pet miz. Nag euruz e oe hen neuze da gavout eur c’hoar ker vertuzuz ha ker mad enn he genver. Ann demezell Loeiza a dremene ann darn vuia euz he amzer e kichen gwele Herri. Ha pa na gaozeent pe na lennent ket, ar breur o sellout ouz he c’hoar o labourat, a gave var he zal ker pur ha kel laouen, kourach eneb ar boan ha sioulded eneb ann hirnez.

Kalz a Fransizien roealist a ziredaz da Girchberg da ouzout doare euz ar Prins, ha d’he welout ho-unan, evit gellout enn ho distro, disc’hlac’hari ho c’henvroiz, ha dislavarout ar gwall vrud hadet var stad ar prins gant he enebourien malisiuz. Rak ar c’helou trist euz ar goall daol-ze, oc’h arruout e Frans a daolaz e kalounou ann dud sonjou ha menosiou dishenvel meurbed. Ar roealisted a oe mantret ha sebezet holl. Al lamm spountuz-se, lekeat gwasoc’h c’hoaz eget na oa gant liziri digouezet euz ann Allamagn, a vrallaz kalz a sperejou, hag a vihanaaz e meur a hini ann esperanz-se ho devoa enn divije Doue great eun dra bennak a vraz gand eur prins a behini ar c’henivelez a oa bet evel eur burzud. Ar gristenien ar re wella, a c’houlenne en despet d’ezho e gweled ho c’haloun, mar n’en devoa Doue diskouezet ha miret dezho bete neuze eur prins ker meulet, nemet evit goapaat furnez ann dud, hag ho zroumpla goude enn ho espéranz, evel ma ra awechou evit hon distaga euz a draou ar bed-man ?

Mignouned tomma ar c’houarnamant nevez a ziskouezaz joaiou digar, hag a c’houlenne ho esperans digant ar maro. Paperiou ho c’heleier a embannaz meur a weach ne zavje ket ann Duk a Vourdel eveuz he lamm ; pe ma c’houmje ar vuez gant-han ne halje biken en em stleja nemet gant branellou pe gant bisier-loaiek. Ho levenez iskiz hag ho c’homzou amzere a ieaz ker pell, ma teuaz ar C’honstitusionnel, gazetten a viskoaz enebourez d’ar Vourboned, da rebech da gazettennou ar c’houarnamant « da veza var gement-se great gaou ouz ar vrud kaer ho devoa ar Fransizien, da veza tud frank a galoun, ha da veza dizenoret ar vro dre ho joaiou mezuz. »

Arabad eo beza laouen,
Na komz huel war walleur den.

Eur bloaz var lerc’h, d’ann drizek a viz gouere 1842, ann Duk a Orleann, mab henan Loeiz-Felep, hag heritour he gurunen, a gouezaz divar he garr var hent ann dispac’h, a faoutaz he benn, hag a varvaz abarz nemeur eno, enn eur c’hoz tiik marc’hadourez.

Pa zeuaz eur c’hannad euz a Vienn da zigaz da Girchberg ar c’helou trist euz a varo ann Duk a Orleann, chetu e pe giz ez eaz ar bed gand ar Vourboned.

Ann Duk a Angoulem a oe nec’het braz o klevout e oe maro ar Prins hep he zakramanchou. Kristen mad he-unan, e tamante kalz eun den iouank hag a oe e kreiz he vrud, galvet enn eun taol dirak Doue, hep beza bet amzer d’en em lakaat e stad. Sonjen genta ann Duk a Angoulem a oe da ober kanv. « Hervez kenteliou ann Aviel, eme-z-han, e tleomp diskouez e pardonomp, hag he karomp, e gwir gristenien, ar re ho deuz great drouk d’e-omp. » Koulskoude o veza great he zonj gwelloc’h, e chenchaz mennoz, hag e lavaraz d’he dud : « Nann, na zougimp ket dillad kanv, rak kement-se a helfe beza kemeret evit eur gentel roet gan-e-omp da di ann Orleanned, pere na rejont ket a ganv d’am zad, da behini e tlient koulskoude kement a anaoudegez-vad. Kanv a raimp, ha pedi a raimp evit ar prins dirak Doue hepken. »

Antronoz e oe kanet eur zervich e chapell kastel Kirchberg evit repoz-van ann Duk a Orleann ; ha tri c’heaz forbannet, mab Charles X, merc’h Loeiz XVI, ha merc’h ann Duk a Verri, a dostee ouz ann daol zantel, evit rei mui a nerz hag a dalvoudegez d’ar pedennou a gasent da Zoue, evit ma plijche gant-han digemerout enn he drugarez mab henan Roue nevez ar Fransizien.

Tra zouezuz ! Ann Duk a Vourdel pehini a glevaz ar c’helou trist-ma er gear a Deplitz e peleac’h e kemere ann dour-kann, dre urz he vedisined, en em gavaz da zonjal ha da ober ar pez ho devoa great he dud, hep beza morse en em glevet gant-ho. Enn eul lizer skrivet gant-han d’ann Aotrou Pastored d’ann 28 a viz gouere 1842, e lavar d’ezhan ger evit ger : « Kentiz ha ma em euz klevet ann nevezenti spountuz e komzit d’in anezhi. Va zonj genta a zo bet pedi, ha lakaat pedi evit ann hini eo c’hoarvezet gant-han ar gwall daol. Trugarezusoc’h eo bet Doue em c’henver-me warlene. He drugarekaat a rann euz a greiz va c’haloun, ha kredi a rann n’en deveuz miret d’in ar vuez, nemet evit ma vezo eun deiz talvoudek d’am bro. Daoust petra vezo euz ann amzer da zont, kavet e vezinn bepred dare d’en em westla evit Bro-Chall ha da vervel evit-hi. »


————