| ◄ Ar C’hont a Chambord er gear a Ems. | Ar C’hont a Chambord e Weisbaden. | Ar Vretouned e Weisbaden. ► |
Euz a Ems ar C’hont a Chambord a zistroaz d’he gastel Frohsdorf e peleac’h e tremenaz he amzer dieub ha didrouz, nemet ma ’z eaz eun devez bennag d’ar gear a Venis da welet he vamm.
Koulskoude eleiz euz he vignouned a skrive d’ezhan ez oa e Franz eun taol braz a dud hag ho doa c’hoant d’he welout, d’he anaout, d’he amproui, evel ar re a ioa bet e Ems.
Respont a reaz eta en em gavche e Weisbaden d’ann 10 a viz eost, 1850.
Pa oe klevet ar c’helou-ze e savaz adarre keflusk e Bro-C’hall. Lavaret ho pije ne oa nemet hano ar Prins e pep genou hag e pep kaloun.
Eun ingroëz a belerined a bep renk, roealisted, liberaled , republikaned a ziblas da vont da Weisbaden. Ar c’hirri tan ha bagou ar ster Rhin ne oa ket awalc’h anezho evit ann dud en em haste da erruout e kear-benn ann dukach Nassau.
Ar Prins euz he gostez en em laka enn hent. Treuzi a ra Berlin, e peleac’h eo digemeret evel eur Roue. Roue ar Prus a ro eul lein vraz enn he enor. Hag e pep kear ma tremen dre-z-ho, e peder anezhan da choum a zao ; mes hast en deuz da arruout e Kologn eleac’h ma oar ez euz dija eun niver braz a Fransizien oc’h he c’hortoz.
O tiskenn euz he garrons ec’h helle lavarout eur wech c’hoaz edo enn he vro, o welout en dro d’ezhan kement a vignouned, tudchentil, mistri-ijignou, micherourien, labourerien douar a bevar c’horn Bro-C’hall.
Ann eurusted a lugerne var dremm ar Prins, dîja ken nobl, ker spereduz, ken digor, ken karantezuz. Eur gomz vad a lavare da bep hini euz he vizitourien, hag ar re-ma ne oant ket nebeutoc’h euruz.
D’ann 10 a viz eost ar Prins a gwita Kologn var eul lestrik, da vont da Wesbaden. Mar boa great lid karanlezuz d’ezhan dre gement leac’h ma tremene divar vordou ar ster, e Weisbaden ann digemer a oe dispar.
Antronoz e tigoraz ann digemeredigeziou a roaz ar Prins d’he dud, hag a zo bet kement a gaosiou divar ho fenn dre ann holl Europa. Eno al labourer douar kouls hag eur Par a Franz s rea d’ar Prins ar goulennou a gare ; a zivize gant-han var ezommou ar vro, ha var ezommou ann douar ; ha bep-unan a vije souezet o klevout responchou ar Prins var bep tra. Eun anaoudegez barfet en devoa nann hep ken euz he vro, mes ivez euz ann dud a ioa e karg, ha dreist-holl euz ar re a rea vad d’ar bobl. Lavarout a rea : « Ober vad da dud va bro a zo ober al lez d’in-me. »
Da c’houel Maria kreiz eost, ar Prins a glevaz ann offeren e iliz veur Weisbaden. Kreiz ann iliz a oe karget gand ar Fransizien ; tud kear hag ann diavezidi a choumaz er c’hostesiou. Vad a rea d’ar galoun gwelout mab bihan Sant Loeiz hag Herri pevar daoulinet e kreiz he vignouned, o pedi var eun dro gant-ho evit Bro-Franz e deuz he forbannet, hag a zo karet gant-han koulskoude euz a greiz he galoun.
Ne gomzinn ket euz ar bizitou a vanden a rea d’ar Prins beachourien nevez oc’h arruout bemdez, nag euz ann divizou karantezuz a vije etre-z-ho. Komzomp euz ann digemer great da vicherourien Paris ; hast a oa d’ho gwelout.
Setu ama ann danevel euz ar vizit-se, skrivet gant unan euz ar vicherourien.
« D’ann 18 a viz eost 1850, ec’h arrujomp e Weisbaden. Adaleg ar mintin edo ar Prins o c’hortoz ac’hanomp gant mal d’hor gwelout ha na guze ouc’h den. Meur a weach e savaz enn he za epad he zijuni da welout hag arruout a reamp. Eun heur goude ma oamp digouezet, edomp e ti ar C’hont a Chambord. Epad ann hent e oa bet trouz ha safar gan-eomp, brema n’euz grik. Pep hini a zante he galoun o lammout evel pa vez ann den o c’hortoz eun taol enkrezuz bennag. Kaset e oemp enn eur zal vraz, hag a veac’h hor boa en em renket, ma teuaz ar Prins ebarz. Moment kaer ! Pebez tal, pebez lagad ! mes pebez madelez ! enn eul lamm en em lekeaz enn hor c’hreiz. « Deuet mad ra viot, va mignouned, eme-z-han ; tostait, tostait ouz-in. » Tostaat a rejomp ; mes ann doujanz hon dalc’he c’hoaz pellik diout-han. « Tostoc’h, eme ar Prins, tostoc’h ! en em zantout a fell d’in goasket gant Fransizien. »
Mont a rejomp neuze ken tost en dro d’ezhan ken na lezemp gant-han nemet plas he gorf. He zaouarn nerzuz a voaske var hor re. He zaoulagad tenereet a glaske pep hini ac’hanomp. Hon trugarekaat a rea da veza deuet a gen pell d’he welout. Ne oamp evit lavarout ger, ann daelou a droc’he d’eomp ar gomz. Setu hen aze, a lavaren-me em c’haloun, mab bihan Sant Loeiz hag Herri pevar, ar c’hrouadur koant a welemp e Paris daoulagad c’hlaz ha bleo melen d’ezhan. Hirio eo eun den leun a nerz, a iaouankiz, kaer e pep giz ; a gomz euz Bro-Franz evel pa n’en divije biskoaz he c’huiteet ; a zigemer ann holl Fransizien evel mignouned. Pa gomz ouz-hoc’h, ho kaloun a lamm ; pa voask var ho tourn, n’oc’h mui d’e-hoc’h, mez d’ezhan penn ha troad.
D’ann 20 a viz eost, e oe roet eul lein vraz d’ar vicherourien. Dek kouvert ha tri-ugent a oa var ann daol. Tudchentil ar re vrasa a oe karget da gas ar banked en dro, ha da azeza ama hag ahont mesk-e-mesk gant ar vicherourien, evel tud eur memez ti. D’ann desert e teuaz ar Prins er zal. Ann holl a zavaz enn ho zao. Ar Prins a ia tro ha dro d’ann daol, gant eun dremm laouen ha komzouigou karantezuz meurbed. Arruet er penn pella, e kemer eur weren, ha gant eur vouez skiltr evel m’en deuz : « Da iec’hed Franz, Aotrounez ! Da iec’hed hor mamm bro ker karet ! »
Hag ezomm ez euz da lavarout gant pebez trouz, gant pebez tan e oe digemeret ar iec’hed-se ? euz ar galoun e teu, ha kalounou ann holl a responte.
Pa oa ehanet ann trouz, eur micherour a c’houlennaz dougenn eur iec’hed ivez d’he dro. Ar iec’hed-se d’ar Prins a ioa c’hoaz eur iec’hed da Franz ; rak, kaer a vezo, biken ne vezo torret al liamm a stag Bro-Franz ouz ar Vourboned. Ar iec’hed-se a oe digemeret gant strakl ha drid-kaloun. Daouarn ann holl a oa astennet var zu ar C’hont a Chambord ; kalonou ann holl a lamme evit-han ; ar Prins a oa tenereet holl, hag ar vicherourien ne oant ket nebeutoc’h.
Epad ma edo ar Fransizien e Weisbaden, kement tra gaer a oa e kear da welout a oa enn ho gourc’hemen, hag ann holl a veule ho furnez hag ho zevenidigez.
Evel na helle ket ar C’hont a Chambord rei audianz d’ann holl vicherourien ann eil goude egile, e roaz d’ezho da c’houzout en divije digemeret tri anezho choazet gant-ho ho-unan. Hag e hanvjont Petit, papeter e Paris ; Mathias, diprer ; ha Salat den a vureo.
Ar re-ma a gountaz d’ar Prins en hir gomzou ar stad emedo ann dud a labour e Franz. Hag hen a zivize gant-ho var bep tra, evel eun den hag en devoa studiet a zevri ann holl bouenchou a zelle out-ho.
Komz a reaz gant tristidigez euz ar merc’hed iaouank bugale ar vicherourien baour, troumplet dizenoret kement anezho gant likaourien fallakr. Diskouez a reaz penaoz e vije gallet rei deskadurez d’ezho, ho lakaat e koumanant, hag ho dimizi zoken diouc’h ma ho divije labouret.
He galoun a oa ivez prideriet braz gant ar vicherourien vad-se, pere, al labour o vankout, n’hellont mui maga ho bugale, ha ne fell ket d’ezho koulskoude astenn ann dourn. Nann, eme-z-han gant tearded, ne ket pa vezo gwerzet ho zammik arebeure eo e tle ar binvidien hag ann dud e karg dont d’ho zikour ; ar reuz-se a hell beza diarbennet enn eur c’houarnamant reizet mad.
Karout a rafenn c’hoaz, eme-z-han, e ve ann dud honest trugarezusoc’h e kever ar re a zo bet prizouniet hag ho deuz great ho amzer. Eleac’h sarra ho dor out-ho, e ve gwelloc’h rei labour d’ezho, evit na zistroint ket d’ho gwall vuez na d’ar feneantiz mammen ann holl c’houallou.
Re hir e ve diskriva penn da benn ar gaozeaden talvouduz-se e oe etre ar C’hont a Chambord hag ann tri micherour. Blamet a oe al labourou sul, ann ehaniou lun, ar vesventi, hag ar c’heleier fall a vez roet evit netra kouls lavarout, hag a zo eur gwir gontam evit ar sperejou, dre ar geier a hadont hep mez ebed enep ann dud a iliz, ann noblanz hag ar rouaned.
Micherourien Paris ha keriou braz all, a gwitaaz Weisbaden d’ann 22 a viz eost. « Gwelit ar garantez, eme unan anezho ; ann ti emedo ar C’hont a Chambord a zo dirag ar gar. Araog pignat er wagonou, e tistrojomp da rei eun taol lagad d’ann doen a c’holoe ann hini a garemp. Ar Prins, var ar memes sonj gan-eomp, en em zalc’he enn he zao var ar c’hae-prenestr (balcon) evit rei d’eomp ha digemerout digan-eomp ar c’himiad diveza. »